In de sciencefictionfilm Eternal Sunshine of the Spotless Mind uit 2004 beëindigt een stel personages hun stormachtige romance met een bizarre oplossing: Ze betalen een bedrijf genaamd Lacuna, Inc. om alle herinneringen aan de relatie uit hun hersenen te wissen terwijl ze slapen.

Toen de film uitkwam, was de premisse pure fantasie. Maar een groep neurowetenschappers van MIT en elders hebben onlangs een medicijn geïdentificeerd dat ons op een dag zou kunnen helpen traumatische herinneringen in de echte wereld te verdrijven.

Het medicijn, een histon deacetylase inhibitor (HDACi), interfereert met een van de manieren waarop hersencellen herinneringen vastleggen, door eiwitten genaamd histonen precies op bepaalde segmenten van DNA te plaatsen, waardoor wordt beïnvloed welke genen tot expressie komen. De hoop is dat, gebruikmakend van dit principe, artsen op een dag medicijnen zouden kunnen voorschrijven die helpen bij de behandeling van posttraumatische stressstoornis (PTSS).

Op dit moment gebruiken mensen die verlichting zoeken bij PTSS meestal blootstellingstherapie, waarbij een patiënt mentaal een traumatische herinnering herbeleeft in de hoop de angst die ermee gepaard gaat te overwinnen. Maar “de opties voor de behandeling van PTSS zijn zeer beperkt. Er is echt geen goede medicatie, en op blootstelling gebaseerde psychotherapie is vaak ineffectief voor oudere herinneringen,” zegt Li-Huei Tsai, de hoofdauteur van een nieuwe studie die het onderzoek documenteert, gepubliceerd in het tijdschrift Cell. “Deze studie suggereert dat het mainupleren van histon-gebaseerde mechanismen die betrokken zijn bij het geheugen een serieus onderzoek verdient, en op een dag zou kunnen worden toegepast op patiënten.”

Exposure therapie omvat meestal het opzettelijk opnieuw ervaren van stimuli die geassocieerd worden met een traumatische herinnering in de hoop de oorspronkelijke herinnering te vervangen door een nieuwe, onschadelijke herinnering. Een oorlogsveteraan die PTSS ervaart, kan bijvoorbeeld een virtual-reality-bril opzetten die een traumatische oorlogservaring uitbeeldt, terwijl hij of zij zich er bewust van is dat hij of zij veilig is in het kantoor van een therapeut.

Voor relatief recente herinneringen is dit relatief effectief gebleken, deels vanwege de natuurlijke neuroplasticiteit van de hersenen, die het mogelijk maakt om associaties te vervangen. Na een periode van meerdere jaren lijkt het er echter op dat oude herinneringen verharden, en niet meer door nieuwe kunnen worden verdreven.

Intrigerend is dat hetzelfde patroon is waargenomen bij muizen – en het gebruik van een HDACi lijkt een manier te zijn om de sleutelperiode van neuroplasticiteit te verlengen, wat, als het op mensen kan worden toegepast, de periode waarvoor blootstellingstherapie effectief is, drastisch zou kunnen verlengen.

Onderzoekers toonden dit effect op de neuroplasticiteit aan door middel van proeven waarbij muizen werden blootgesteld aan een korte elektrische schok net na het horen van een luide toon, die hen dwingt om het geluid te associëren met een traumatische gebeurtenis. Als de muizen een dag later hetzelfde geluid horen zonder een schok te hebben gekregen, zijn ze normaal gesproken in staat de oude herinnering te vervangen door de nieuwe, en zullen ze niet meer verstijven van angst als ze het geluid weer horen. Maar als er een maand voorbij gaat voordat ze het geluid weer horen, wordt de associatie tussen geluid en pijn mentaal verankerd en permanent.

Toen de onderzoekers de activiteit op moleculair niveau onderzochten, merkten ze dat de activiteit van histon-eiwitten op DNA een sleutelrol speelde in de neuroplasticiteit die de blootstelling aan geluid zonder schok in staat stelde zeer recente traumatische herinneringen los te maken en te vervangen door nieuwe. Dit bracht de onderzoekers op een idee: om een geneesmiddel als HDACi (momenteel gebruikt in onderzoek naar kankerbehandelingen) te gebruiken om de neuroplasticiteit voor oudere herinneringen kunstmatig te verhogen door te veranderen hoe histon-eiwitten zich aan DNA hechten.

Om dit te doen, stelden zij muizen bloot aan hetzelfde toon-en-schokregime, wachtten ongeveer een maand zonder de toon af te spelen, injecteerden hen dan met een HDACi en probeerden de herinnering los te maken met dezelfde blootstellingsbehandeling als voorheen. Deze keer werkte het. De muizen verstijfden niet meer van schrik als ze het geluid hoorden. Op cellulair niveau namen de onderzoekers dezelfde patronen waar die normaal alleen waren opgetreden bij het vervangen van een dag oude herinneringen.

Obviously, mensen zijn geen muizen, maar eerder onderzoek heeft gesuggereerd dat dezelfde principes met betrekking tot neuroplasticiteit van toepassing lijken te zijn op blootstellingstherapie bij beide soorten. Daarom suggereren de onderzoekers dat het combineren van een HDACi met conventionele herblootstellingstherapie op een dag een manier zou kunnen zijn om de greep van oudere traumatische herinneringen te verzwakken bij mensen die lijden aan PTSS, en ze te vervangen door nieuwe herinneringen zonder angst.

“Hardnekkige angstige herinneringen zijn een probleem dat zeer relevant is voor onze samenleving. Veel mensen lijden aan een onvermogen om zeer traumatische gebeurtenissen in hun leven te laten bezinken,” zegt Tsai. “Het combineren van dit soort behandeling met op blootstelling gebaseerde psychotherapie zou uiteindelijk een optie voor hen kunnen zijn.”

Er zijn nog een heleboel hordes te nemen voordat dit een mogelijkheid is. De MIT-onderzoekers – neurowetenschappers die werken op een snel opkomend gebied genaamd epigenetica, waarbij de regulatie van genexpressie een rol speelt – proberen fundamentele vragen te beantwoorden over hoe de hersenen herinneringen coderen. Het zijn geen onderzoekers die medicijnen ontwikkelen, dus het zou waarschijnlijk een ander team zijn dat het onderzoek voortzet, en het zou eerst nodig zijn om te bewijzen dat dit soort nieuwe aanpak veilig is voor mensen.

Maar het is vermeldenswaard dat de onderzoekers het natuurlijke vergeetproces van de muizen verlengden, waardoor de muizen een traumatische herinnering een maand – in plaats van slechts een dag – na de vorming ervan konden vervangen. Het is niet zo radicaal als Lacuna, Inc. die herinneringen magisch wist à la Eternal Sunshine, maar het lijkt ook veel meer op de processen die al plaatsvinden in de hersenen, en is daarom een veel realistischer toekomstige behandeling.