Eerste Monografische Tentoonstelling over de Kunstenaar Gepresenteerd door Verzameling van Bijna Het Hele Bestaande Oeuvre

Dit najaar presenteert The Frick Collection de eerste tentoonstelling gewijd aan de Renaissance beeldhouwer Bertoldo di Giovanni (ca. 1440-1491). Het laat een langverwacht licht schijnen op de vindingrijkheid en de bekendheid van de Florentijnse kunstenaar, die een leerling was van Donatello, een leraar van Michelangelo, een favoriet van Lorenzo de’ Medici, en een actieve medewerker met vele andere kunstenaars. Door bijna zijn volledige oeuvre samen te brengen – meer dan twintig beeldjes, reliëfs, medailles, een levensgroot standbeeld en een monumentaal fries dat nooit eerder buiten Italië werd getoond – toont de tentoonstelling het creatieve proces van de kunstenaar en zijn ingenieuze ontwerpen in alle media, zijn innemende lyrische stijl en vooral de essentiële rol die hij speelde in de ontwikkeling van de Italiaanse Renaissance beeldhouwkunst. Bertoldo was een van de eerste beeldhouwers sinds de oudheid die bronzen beeldjes maakte, een kunstvorm die in de vijftiende eeuw en daarna alomtegenwoordig werd in prestigieuze collecties. De tentoonstelling werd georganiseerd door Aimee Ng, Curator; Alexander J. Noelle, Anne L. Poulet Curatorial Fellow; en Xavier F. Salomon, Peter Jay Sharp Chief Curator, met de hulp van Julia Day, Conservator. Salomon: “The Frick is het enige instituut buiten Europa dat een beeldje van Bertoldo bezit, en wij hebben lang naar de mogelijkheid verlangd om het werk van deze kunstenaar grondig te bestuderen en te presenteren. We zijn zeer verheugd dat de monografische tentoonstelling, die alleen in New York te zien zal zijn, eindelijk Bertoldo’s unieke positie in het hart van het artistieke en politieke landschap van het vijftiende-eeuwse Florence onder de aandacht zal brengen. Ons team heeft met veel plezier aan dit project gewerkt in samenwerking met het gerenommeerde Museo del Bargello van die stad”. De catalogus die Bertoldo di Giovanni: The Renaissance of Sculpture in Medici Florence begeleidt, is de meest omvangrijke publicatie die ooit over de kunstenaar is verschenen.

A Pivotal Figure Reconsidered in His Own Light

In eerste instantie ontwikkelde Bertoldo zijn vaardigheden onder de hoede van Donatello, erfde diens modellen en voltooide na diens dood de preekstoelen die de Basiliek van San Lorenzo in Florence moesten sieren. Bertoldo kreeg vervolgens zijn leven lang de steun en vriendschap van de feitelijke heerser van de staat, Lorenzo de’ Medici. Hij verhuisde uiteindelijk naar het paleis van de Medici en maakte talrijke voorwerpen voor zijn beschermheer, waarvan sommige als propagandamiddelen werden ontworpen. Bertoldo werd zelfs aangesteld als bewaker en curator van Lorenzo’s beroemde antiquiteitentuin bij San Marco, waar hij de begaafde leerlingen instrueerde die de relikwieën bestudeerden, onder wie Michelangelo, wiens creatieve genie tot bloei kwam onder de leiding van de meester.

Zijn nalatenschap werd echter grotendeels uit de geschiedenis geschreven door Michelangelo, die zijn eigen identiteit vorm gaf als een autodidactisch kunstenaar, gezegend met goddelijke begaafdheid. Michelangelo’s biografen, waaronder de kunsthistoricus Giorgio Vasari, hebben de rol van Bertoldo sterk gereduceerd, door hem slechts terloops te noemen en zich meer te richten op de baanbrekende creativiteit van Donatello, het grootse mecenaat van de Medici familie, en het ontzagwekkende genie van Michelangelo. De moderne wetenschap heeft dit precedent dan ook grotendeels gevolgd. De tentoonstelling en de catalogus bieden een uitgebreide verkenning van Bertoldo’s werk, waarbij de associaties van de beeldhouwer met Donatello, Lorenzo en Michelangelo, die centraal staan in zijn verhaal, opnieuw worden bekeken. Deze relaties worden echter in een nieuw perspectief geplaatst, zodat Bertoldo op zichzelf kan worden gewaardeerd, waarbij zijn artistieke identiteit niet langer wordt overschaduwd, maar juist wordt versterkt door zijn banden met drie van de belangrijkste figuren uit de Renaissance.

Objects Chart a Career of Commissions across Italy and Beyond

Terwijl veel tijdgenoten van de beeldhouwer, waaronder Sandro Botticelli en Andrea del Verrocchio, ook veelvuldig door de Medici familie werden gesteund, was Bertoldo de favoriet van Lorenzo. Aan het eind van zijn leven stond Bertoldo bekend als de “bekende” van zijn beschermheer en reisde met hem mee als onderdeel van zijn gevolg – als entertainer, vertrouweling en ontwerper – en werd om veel meer gewaardeerd dan alleen om zijn beeldhouwwerk. Hij kreeg een plaats in Lorenzo’s huishouding en stierf uiteindelijk in de Medici villa in Poggio a Caiano voordat hij de monumentale fries voor de gevel had voltooid. Sommige van de op de tentoonstelling getoonde bronzen werden oorspronkelijk ontworpen voor het Medici paleis, in opdracht van Lorenzo zelf, waaronder het beroemde Slagreliëf. Hoewel Lorenzo Bertoldo’s meest illustere opdrachtgever was, kreeg de beeldhouwer ook opdrachten van andere vooraanstaande figuren. Het beeldje Hercules te paard bijvoorbeeld, werd waarschijnlijk gegoten voor Ercole I d’Este, hertog van Ferrara, misschien ter gelegenheid van zijn huwelijk met de prinses van Napels. De voorwerpen in de tentoonstelling brengen Bertoldo’s opdrachten in kaart van Rome tot Padua, en zelfs tot Constantinopel, wat zijn belangrijke netwerk van opdrachtgevers laat zien.

Creative Process Revealed by Design Across Many Media

Bertoldo’s artistieke productie in hout, metaal en terracotta wordt opnieuw bekeken, waarbij de innovatie van het werk van de beeldhouwer over verschillende media wordt onderzocht. De objecten werpen licht op zijn creatieve proces – de ontwikkeling van een beeldhouwwerk van idee tot ontwerp tot productie – wat geleerden de afgelopen eeuw voor een raadsel heeft gesteld. Hoewel bepaalde stilistische elementen zijn artistieke output verenigen, maakten de verschillende gebruikte materialen verschillende benaderingen voor de vervaardiging ervan noodzakelijk. Uit documenten en inscripties, maar ook uit technische analyses die voor de tentoonstelling werden uitgevoerd, blijkt dat Bertoldo- van wie niet bekend is dat hij een eigen werkplaats had – een beroep deed op andere kunstenaars om hem te helpen zijn modellen in kunstwerken om te zetten. Door deze sculpturen samen te brengen, verduidelijkt de tentoonstelling zijn rol als ontwerper, modelleur en medewerker.

Het grootste deel van Bertoldo’s sculpturale productie valt in drie categorieën uiteen: beeldjes, reliëfs, en penningen. In veel media toonde Bertoldo zijn geestige, lyrische stijl die iconografische innovatie combineerde met het gebruik van motieven uit oude bronnen. De resulterende visuele taal is zowel onmiddellijk herkenbaar als een uitvinding van Bertoldo, maar toch gelaagd met klassieke resonantie. De Schilddrager, in 1916 aangekocht door Henry Clay Frick samen met vijftig Renaissance bronzen uit het bezit van wijlen J.P. Morgan, wordt voor het eerst in het openbaar getoond met zijn pendant uit het Weense Liechtenstein: The Princely Collections. De twee Schilddragers, herenigd, onthullen Bertoldo’s combinatie van beelden die geassocieerd worden met de fantastische faunen van het Arcadische woud, de oude held Hercules, en de middeleeuwse fabel van de monsterlijke “wilde man”. De twee beeldjes vertonen een meervoudige identiteit die noch met elkaar, noch met een gevestigde iconografie overeenkomt, waardoor ze de toeschouwer confronteren met een intrigerend identificatiespel dat ontworpen is om de geleerde Renaissance geest te misleiden. De Bellerophon die Pegasus temt toont Bertoldo’s betrokkenheid bij antieke teksten toen hij de woorden van de antieke dichter Pindar omtoverde tot zijn eigen versie van de mythe. Het beeld, dat door moderne geleerden wordt beschouwd als een van de mooiste kleine bronzen beelden ooit vervaardigd, is in het Latijn gesigneerd met “Bertoldo heeft mij gemodelleerd; Adriano heeft mij gegoten”. Het brons is dus een uitstekend voorbeeld van Bertoldo’s artistieke samenwerking, waarbij hij het ontwerp en het model maakte, maar andere handen zijn beelden fysiek afgoten. De Bellerophon dient, in vergelijking met de andere vijf beeldjes, als een kardinaal punt voor het onderzoeken van Bertoldo’s verfijnde detaillering van de oppervlakken van zijn bronzen beelden, en illustreert een consistentie van ingewikkelde markeringen die het uiterlijk van dergelijke werken verenigen.

De vijf bronzen reliëfs die in de tentoonstelling te zien zijn, omvatten scènes uit het leven van Christus tot mythologische festiviteiten. Ze variëren in grootte van klein en intiem tot de grootse, boeiende visie van een vechtpartij in de Slag, Bertoldo’s grootste brons, dat volgens moderne geleerden “het belangrijkste van de overgebleven werken” is. De Slag is een fantasievolle reconstructie van een zwaar beschadigde antieke sarcofaag. Hij week opzettelijk af van de traditionele voorstelling van Romeinen die Barbaren bevechten, die duidelijk op de sarcofaag is afgebeeld, en maakte in plaats daarvan een scène van georganiseerde chaos waarin de figuren elkaar in schijnbaar eindeloze combinaties aanvallen, zonder onderliggende logica of loyaliteiten. De centrale figuur, getooid met de leeuwenhuid en de knots van Hercules en de helm van Hermes, presenteert een identiteit die net zo verward en onduidelijk is als de strijd zelf. Bertoldo bedacht het reliëf met een onbestemd verhaal, en moedigde zo discussie aan onder de toeschouwers die probeerden het onderwerp te achterhalen.

Bertoldo is bekend als ontwerper van zes medailles, waarvan de belangrijkste voorbeelden in de tentoonstelling zijn opgenomen. Alle medailles laten zien hoe bedreven de beeldhouwer was in het weergeven van de overtuigende gelijkenis van de persoon op de voorzijde, vergezeld van een inventieve allegorische scène of een ongelooflijk gedetailleerde historische gebeurtenis op de keerzijde, een indrukwekkende prestatie gezien de relatieve nieuwheid van dit medium. De medaille van de samenzwering van de Pazzi laat echter zien dat Bertoldo in staat was een revolutie teweeg te brengen in de kunstvorm die van oud geld is afgeleid. In tegenstelling tot alle andere medailles zijn op deze penning de keerzijde en de voorzijde samengevoegd, waarbij portretten, allegorische figuren en historische voorstellingen zijn samengesmolten. De penning vertelt over de couppoging van de familie Pazzi tegen de gebroeders Medici, Lorenzo en Giuliano, in 1478. Op elke zijde staat de buste van een broer afgebeeld, zwevend boven zijn lot tijdens de aanval op heilige grond in de Florentijnse kathedraal, geflankeerd door allegorische figuren die de tragedie van Giuliano’s moord en de viering van Lorenzo’s bevrijding van het kwaad onderstrepen. In opdracht van Lorenzo zelf, als onderdeel van een propagandistische campagne van onderling verbonden kunstwerken en literatuur, vormde de vernieuwende penning een visuele component van de commentaren, gedichten en elegieën die door de vooraanstaande schrijvers in de Medici kring naar aanleiding van de gebeurtenis werden geproduceerd. Deze medaille met dubbelportret, bedoeld om te choqueren, werd in heel Europa verspreid om steun te verwerven voor Florence, dat door de moord in oorlog was geraakt met de Paus, Rome en Napels.

Het grootste beeldhouwwerk dat Bertoldo ontwierp was de terracotta fries voor de portiek van de Villa Medici in Poggio a Caiano. Het fries, dat meer dan vijftien meter lang was en zich direct boven de hoofdingang bevond, sierde oorspronkelijk de gevel van Lorenzo’s landhuis. Het monumentale fries wordt in zijn geheel in de tentoonstelling gepresenteerd, de eerste keer dat alle vijf de delen buiten Toscane zijn gereisd. De verhalende indeling komt overeen met de architectuur van de villa zelf, ontworpen door Giuliano da Sangallo, hoewel de precieze interpretatie van de beeldspraak de geleerden blijft ontgaan. Algemeen wordt aangenomen dat de compositie ofwel een allegorie van de tijd is, ofwel een allegorie van de reis van de ziel, gebaseerd op oude teksten. Het is vrijwel zeker dat deze complexe iconografie, ontleend aan antieke bronnen, is bedacht door een humanist uit de Medici-kring als een viering van Lorenzo en zijn persoonlijke motto “De tijd keert terug”. Bertoldo zal nauw hebben samengewerkt met zowel zijn beschermheer als de dichter die de onderliggende structuur van elke scène verschafte. Hij werkte ook nauw samen met talrijke ambachtslieden om de fries zelf te vervaardigen; terwijl het ontwerp van de algemene compositie aan Bertoldo’s stijl toe te schrijven is, wijst de wisselende uitvoering van de figuren erop dat meerdere handen werden ingezet om de terracotta te gieten, te bakken en te glazuren.

Door het oeuvre van Bertoldo te herenigen en te heroverwegen, tracht deze tentoonstelling de beeldhouwer te herdefiniëren door zijn aparte stijl en opmerkelijke verwezenlijkingen te huldigen, waardoor hij uit de schaduw van Donatello, Lorenzo, en Michelangelo kan treden. Bertoldo wordt gepresenteerd als een actieve en invloedrijke deelnemer aan de nexus van kunst en politiek in Florence. Hij was een pionier in de nieuwe media van bronzen beeldjes en portretpenningen, een innovatief ontwerper die inspiratie vond in klassieke modellen maar toch zijn eigen unieke iconografie creëerde, en een samenwerkingspartner die werkte voor, met en instructies gaf aan enkele van de belangrijkste beeldhouwers van zowel de vroege als de hoge Renaissance. De tentoongestelde beeldjes, reliëfs, medailles, beelden en friezen onthullen Bertoldo’s opvallende vindingrijkheid; het is duidelijk waarom Lorenzo de beeldhouwer als zijn favoriet uitkoos en waarom zijn ontwerpen als “onsterfelijk” werden gevierd.”

De tentoonstelling wordt in belangrijke mate ondersteund door de Robert H. Smith Family Foundation, Margot en Jerry Bogert, Mrs. Daniel Cowin ter ere van Ian Wardropper, The Melanie and Matthew McLennan Foundation, en Peter Marino Architect. Kathleen Feldstein, The Andrew W. Mellon Foundation, Peter D. Pritchard, Dino and Raffaello Tomasso, the Samuel H. Kress Foundation, Dr. Stephen K. Scher and Janie Woo Scher, the Malcolm Hewitt Wiener Foundation, and Daniel Katz.

Over de publicatie

Een volledig geïllustreerde catalogus van de tentoonstelling, met bijdragen van een team van internationale geleerden, zal de tentoonstelling vergezellen en is verkrijgbaar in de museumwinkel. Dit boek, uitgegeven in samenwerking met D Giles Ltd, Londen, is veruit de omvangrijkste tekst over Bertoldo die ooit is verschenen. De publicatie is verkrijgbaar in de museumwinkel of kan worden besteld via de website van het Frick (frick.org) of per telefoon op (212) 547-6848 (496 pagina’s; 300 kleurenillustraties; hardcover $84,95, ledenprijs $76,46).