Bijl uit de ijzertijd van Gotland

Godfried van Bouillon houdt een Pollaxe vast

Een verzameling oude Australische bijlen

Eerdere stenen werktuigen zoals de handbijl waren waarschijnlijk niet van een steel voorzien. De eerste echte steelbijlen zijn bekend uit het Mesolithicum (ca. 6000 v. Chr.), waar bijlen van gewei werden gebruikt die in het Neolithicum in sommige streken nog werden gebruikt. Hakwerktuigen van vuursteen werden als bijlen gebruikt. Bijlen van geslepen steen zijn bekend sinds het Neolithicum. Zij werden gebruikt om bomen te vellen en voor houtbewerking. Er zijn weinig houten bijlen gevonden, maar het lijkt erop dat de bijl gewoonlijk met een wig werd vastgezet. Om het blad vast te zetten werden berken-teer- en ruwhuiden sjorringen gebruikt. Sinds het late neolithicum (Michelsbergcultuur, Cortaillodcultuur) kwamen zeer kleine bijlbladen van een rechthoekige vorm voor. Ze waren voorzien van een geweien huls. Dit voorkwam zowel het splijten van de steel als het verzachten van de impact op het stenen blad zelf.

De vroegere neolithische bijlbladen werden gemaakt door eerst een steen te knappen en vervolgens te slijpen. Tegen het eind van het Neolithicum werd zagen (houten zagen en zand) gebruikelijk. Dit maakte een efficiënter gebruik van de grondstof mogelijk. In Scandinavië, Noord-Duitsland en Polen kwamen bijlen van gekneed en gepolijst vuursteen veel voor.

Stenen bijlen zijn vrij efficiënte werktuigen; met een bijl duurt het ongeveer 10 minuten om een hardhouten es van 10 cm diameter te vellen, één tot twee uur voor een es van 30 cm diameter. (Moderne vergelijking: 25 cm zachthout witte den, staand kappen, minder dan twee minuten met een 3,5 kg competitie velbijl.)

Vanaf het late neolithicum ( Pfyn-Altheim culturen) werden vlakke bijlen gemaakt van koper of koper vermengd met arsenicum. Bronzen bijlen zijn gevonden vanaf de vroege bronstijd (A2). De vlakke bijl ontwikkelde zich tot palstaven, randbijlen en later tot gevleugelde en kokerbijlen. Het zogenaamde “slagbijlvolk” van het 3e millennium v. Chr. in Europa zou overeenkomen met de vroege Proto-Indo-Europeanen, voorouders van de latere Keltische en Germaanse stammen. Bijlen waren ook een belangrijk onderdeel in de Chinese wapenindustrie.

Het Proto-Indo-Europese woord voor “bijl” kan pelek’u- geweest zijn ( Grieks pelekus πέλεκυς, Sanskriet parashu, zie ook Parashurama), maar het woord was waarschijnlijk een lening, of een neolithisch zwerfkruid, uiteindelijk verwant aan het Soemerisch balag, Akkadisch pilaku- (zie ook Labrys).

Late neolithische ‘bijlenfabrieken’, waar duizenden geslepen stenen bijlen werden uitgefreesd, zijn bekend uit Groot-Brittannië (bijvoorbeeld Great Langdale in Cumbria), Ierland ( Lambay Island, Porphyry, Rathlin Island en Tievebulliagh, porcellaniet) Polen ( Krzemionki, vuursteen), Frankrijk ( Plancher-les-Mines, Vogezen, peliet, Plussulien, Bretagne, meta- doleriet) en Italië (Val de’Aoste, omphaciet. De verspreiding van stenen bijlen is een belangrijke aanwijzing voor de prehistorische handel. dunne doorsnede wordt gebruikt om de herkomst van geslepen stenen bijlbladen vast te stellen.

Stenen bijlen worden nog steeds geproduceerd en gebruikt in delen van Irian Jaya, Nieuw-Guinea. Het gebied van de Hagenberg was een belangrijk productiecentrum.

Symboliek, ritueel en folklore

Minimaal sinds het late neolithicum hadden bewerkte bijlen (strijdbijlen, T-bijlen, enz.) ook een religieuze betekenis en duidden zij waarschijnlijk op de verheven status van hun eigenaar. Bepaalde types vertonen bijna nooit sporen van slijtage; afzettingen van ongeschaafde bijlbladen uit het midden-neolithicum (zoals Somerset Levels in Groot-Brittannië) waren wellicht geschenken aan de goden. Op Minoïsch Kreta had de dubbele bijl (labrys) een speciale betekenis. Dubbele bijlen gaan ook terug tot het Neolithicum. In 1998 is een dubbele bijl, compleet met een rijk versierde steel, gevonden in Cham-Eslen, Kanton Zug, Zwitserland. De steel was 120 cm lang en omwikkeld met versierd berkenbast. De kling van de bijl is 17,4 cm lang en gemaakt van antigoriet, gedolven in het Gotthard-gebied. De steel gaat door een biconisch geboord gat en is bevestigd met wiggen van gewei en met berkentar. Hij behoort tot de vroege Cortaillod-cultuur.

In de Romeinse fasces symboliseerde de bijl de bevoegdheid om te onthoofden en hij werd vaak gebruikt als symbool voor het fascistische Italië onder Moussilini.

In de folklore werden stenen bijlen soms beschouwd als bliksemschichten en werden ze gebruikt om gebouwen tegen de bliksem te beschermen, omdat men (mythisch) geloofde dat de bliksem nooit twee keer op dezelfde plaats insloeg. Dit heeft enige scheefheid veroorzaakt in de bijlenverdelingen.

Stalen bijlen waren ook belangrijk in het bijgeloof. Een geworpen bijl kon een hagelbui afweren, soms werd een bijl in de gewassen geplaatst, met de snijkant naar de hemel om de oogst tegen slecht weer te beschermen. Een rechtopstaande bijl begraven onder de vensterbank van een huis zou heksen weren, terwijl een bijl onder het bed mannelijke nakomelingen zou verzekeren.

Basken en Australiërs hebben varianten van plattelandssporten ontwikkeld die de tradities van het kappen van boomstammen met een bijl in stand houden. De Baskische varianten, waarbij horizontaal of verticaal geplaatste boomstammen worden gekloofd, worden algemeen aizkolaritza (van aizkora: bijl) genoemd.

Onderdelen van de bijl

De bijl bestaat uit twee primaire componenten, de bijlkop, en de steel.

De bijlkop wordt meestal begrensd door de bit (of kling) aan het ene uiteinde, en de poll (of kolf) aan het andere, hoewel sommige ontwerpen twee bits tegenover elkaar hebben. De bovenste hoek van het bit, waar de snijkant begint, wordt de teen genoemd, en de onderste hoek is bekend als de hiel. Beide zijden van de kop worden de wang genoemd, die soms wordt aangevuld met nokken waar de kop de steel ontmoet, en het gat waar de steel is gemonteerd wordt het oog genoemd. Het deel van de bijl dat onder de rest van de bijlkop uitkomt wordt de baard genoemd, en een bebaarde bijl is een verouderde bijlkop met een overdreven baard die soms de snijkant twee keer zo hoog kan maken als de rest van de kop.

De steel van de bijl wordt soms het handvat genoemd. Traditioneel werd het gemaakt van een veerkrachtig hardhout zoals hickory of essenhout, maar moderne bijlen hebben vaak een steel gemaakt van duurzame synthetische materialen. Antieke bijlen en hun moderne reproducties, zoals de tomahawk, hadden vaak een eenvoudige, rechte steel met een cirkelvormige dwarsdoorsnede die zonder hulp van wiggen of pinnen aan de bijlkop werd geklemd. Moderne stelen zijn gebogen voor een betere grip en om te helpen bij de zwaaibeweging, en zijn stevig aan de kop bevestigd. De schouder is waar de kop aan de steel vastzit, en dit is ofwel een lange ovale of rechthoekige doorsnede van de steel die aan de bijlkop is bevestigd met kleine metalen of houten wiggen. De buik van de steel is het langste gedeelte, waar het zachtjes naar binnen buigt, en de keel is waar het scherp naar beneden buigt naar de korte greep, net voor het einde van de steel, die bekend staat als de knobbel.

Vormen van bijlen

Bijlen ontworpen om hout te snijden of te vormen

Splijtende bijl

• Vellenbijl – Hakt dwars op de nerf van hout, zoals bij het vellen van bomen. In enkele of dubbele bit (de bit is de snijkant van de kop) vormen en veel verschillende gewichten, vormen, handvattypes en snijgeometrieën om aan de kenmerken van het te snijden materiaal te voldoen.
• Kloofbijl – Wordt gebruikt om met de nerf van het hout mee te splijten. Splijtbijlen zijn meer wigvormig. Deze vorm zorgt ervoor dat de bijl de vezels van het hout uit elkaar trekt, zonder er doorheen te hoeven hakken, vooral als de slag bij de inslag met een draaiende beweging wordt toegebracht.
• Brede bijl – Wordt gebruikt om met de nerf van het hout mee te splijten. Brede bijlbits zijn beitelvormig (een platte en een afgeschuinde kant), wat het werk gemakkelijker maakt.
• Adze – Een variant met een kop die loodrecht op die van een bijl staat. In plaats van hout naast elkaar te splijten, wordt hij gebruikt om een vlak oppervlak in een horizontaal stuk hout te scheuren.

Bijlen als wapens

Melée

Replica’s van strijdbijlen

• Strijdbijl – In zijn meest voorkomende vorm, een wapen van armlengte dat in een of beide handen wordt gedragen. Vergeleken met een zwaardslag levert het meer splijtkracht tegen een kleiner doelgebied, waardoor het effectiever is tegen pantsers.
• Tomahawk – vrijwel synoniem met de Indianen, het lemmet was oorspronkelijk van steen gemaakt. Naast de bekende oorlogsversie, die als werpwapen kon worden gebruikt, was de pijp-tomahawk een ceremonieel en diplomatiek werktuig.
• Valaška – gebruikt door Slowaakse herders, het kon ook als wandelstok worden gebruikt.
• Ono – een Japans wapen gehanteerd door sōhei krijgersmonniken.

Pole Arm

• Halberd – een speerachtig wapen met een gehaakte steel, effectief tegen bereden cavalerie.
• Pole axe – ontworpen om plaatharnas te verslaan. De bijl (of hamer) is veel smaller dan andere bijlen, wat zijn doordringende kracht verklaart.
• Deense bijl – een wapen met lange steel en een dun, breed lemmet, vaak toegeschreven aan de Vikingen.
• Urgrosh – een fictief wapen gehanteerd door de dwergen van Dungeons & Dragons lore. De schacht van de bijl eindigt in een speer, waardoor het tweekoppig is.

Geweren

• Werpbijl – Een van een aantal afstandswapens ontworpen om te slaan met een soortgelijke splijtende actie als hun melée tegenhangers. Deze zijn vaak klein van profiel en bruikbaar met één hand.
• Hurlbat – Een geheel metalen werpbijl die aan elk uiteinde is aangescherpt tot een punt of lemmet, waardoor een vorm van schade aan zijn doelwit praktisch is gegarandeerd.
• Francisca of Frankische bijl – een asloos werpwapen, waarvan de naam die van zijn volk en zijn natie, Frankrijk, is geworden.

Bijlen voor ander gebruik

Brandweerman met een brandbijl

• Brandweerbijl/brandbijl – Hij heeft een pikhoukvormige spitse poll (gedeelte van de kop tegenover de snijkant). Hij is vaak versierd in felle kleuren om hem in noodgevallen goed zichtbaar te maken.
• Pulaski – Een bijl met een klosmes dat in de achterkant van het hoofdbijlblad is ingebouwd, en wordt gebruikt voor het graven (‘rooien’) door en rond wortels en ook voor het hakken. Naast de McCloud (een gereedschap dat lijkt op een schoffel/hark-combinatie), is de pulaski een onmisbaar gereedschap dat wordt gebruikt bij het bestrijden van bosbranden, evenals bij het aanleggen van paden, het opruimen van kreupelhout en soortgelijke functies.
• Maul – Een splijtwerktuig dat zich heeft ontwikkeld van het eenvoudige ‘wig’-ontwerp tot meer complexe ontwerpen. Sommige mauls hebben een conische ‘bijlkop’; samengestelde mauls hebben draaibare ‘sub-wedges’, onder andere typen; anderen hebben een zware wigvormige kop, met een voorhamer gezicht tegenover.

Klimbijlen van circa 1872

• Klim-/ijsbijlen – Een aantal verschillende stijlen ijsbijlen zijn ontworpen voor het ijsklimmen, en, hoewel tegenwoordig minder gebruikt dan vroeger, voor rotswerk, met name voor het vergroten van door klimmers gebruikte treden.

In de afbeelding links, uit een “Art of Travel” publicatie uit 1872, stelt figuur 1 een lichte bijl of pikhouweel voor, die het grote voordeel heeft van lichtheid en handzaamheid, met een enkel blad, of adze, geschikt om treden te hakken en met een kleine hamerkop aan de achterkant die de pikhouweel in evenwicht houdt, en nuttig is om haringen in rots en ijs te slaan. Figuur 2 stelt een reizigersbijl voor, iets zwaarder dan de eerste, die, althans in die tijd, werd aanbevolen als geschikt voor allerlei bergwerk.

Literatuur

Neolithische bijlen

• W. Borkowski, Krzemionki mining complex (Warszawa 1995)
• P. Pétrequin, La hache de pierre: carrières vosgiennes et échanges de lames polies pendant le néolithique (5400 – 2100 av. J.-C.) (exposition musées d’Auxerre Musée d’Art et d’Histoire) (Parijs, Ed. Errance, 1995).
• R. Bradley/M. Edmonds, Interpreting the axe trade: production and exchange in Neolithic Britain (1993).
• P. Pétrequin/A.M. Pétrequin, Écologie d’un outil: la hache de pierre en Irian Jaya (Indonésie). CNRS Éditions, Mongr. du Centre Rech. Arch. 12 (Parijs 1993).

Bijgeloof

H. Bächtold-Stäubli, Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens (Berlijn, De Gruyter 1987).

Bijlenfabrikanten

• Muller-Hammerwerk
• World of Axes
• Oxhead
• Hultafors
• Snow en Neally
• Council Tool
• Ames
• Peavy Maufacturing
• Vaughan Manufacturing
• Country Workshops
• Gransfors
• Fiskars

A.MANSUKHLAL & CO www.geocities.com/kwood_jam

Retrieved from ” http://en.wikipedia.org/wiki/Axe”