“Fascisme” is een woord dat tegenwoordig nogal losjes wordt rondgeslingerd, meestal als een scheldwoord om andermans politiek in diskrediet te brengen.

Een gevolg is dat niemand meer echt weet wat de term betekent. Liberalen zien fascisme als het hoogtepunt van conservatief denken: een autoritair, nationalistisch en racistisch regeringssysteem georganiseerd rond de macht van het bedrijfsleven. Voor conservatieven, is fascisme totalitarisme vermomd als de betuttelende staat.

Een nieuw boek van Yale filosoof Jason Stanley is de laatste poging om te verduidelijken wat fascisme is en hoe het functioneert in de moderne wereld. Stanley richt zich op propaganda en retoriek, dus zijn boek gaat grotendeels over de tropen en verhalen die fascistische politiek drijven.

Ik sprak onlangs met hem over hoe fascisme er vandaag uitziet, waarom de vernietiging van de waarheid zo essentieel is voor fascistische bewegingen, en of hij denkt dat het juist is om president Donald Trump een fascist te noemen, zoals sommigen hebben gedaan.

Een licht bewerkt transcript van ons gesprek volgt.

Sean Illing

Al bijna iedereen bedoelt iets anders als ze het woord “fascisme” gebruiken. Wat bedoelt u ermee?

Jason Stanley

Ik zie fascisme als een methode van politiek bedrijven. Het is een retoriek, een manier om aan de macht te komen. Natuurlijk is dat verbonden met de fascistische ideologie, want de fascistische ideologie draait om macht. Maar ik zie fascisme echt als een techniek om aan de macht te komen.

Mensen vragen altijd, “Is die-en-die politicus echt een fascist?” Wat eigenlijk gewoon een andere manier is om te vragen of deze persoon een bepaalde set overtuigingen of een ideologie heeft, maar nogmaals, ik zie een fascist niet echt als iemand die een set overtuigingen heeft. Ze gebruiken een bepaalde techniek om macht te verwerven en te behouden.

Sean Illing

Dus fascisme is geen aparte categorie – het is een spectrum? Of een glijdende schaal?

Jason Stanley

Right. En mijn boek identificeert de verschillende technieken die fascisten plegen te gebruiken, en laat zien hoe iemand meer fascistisch of minder fascistisch kan zijn in zijn politiek. Het belangrijkste is dat fascistische politiek gaat over het identificeren van vijanden, het aanspreken van de in-group (meestal de meerderheidsgroep), en het verpletteren van de waarheid en deze vervangen door macht.

Sean Illing

We zullen nog op een paar van die technieken ingaan, maar ik ben benieuwd waarom je denkt dat fascisme als ideologie zo moeilijk vast te pinnen is. Linkse mensen zien fascisme als het eindpunt van rechts-reactionair denken, en rechtse mensen zien fascisme als totalitarisme van de nanny-state. Het is duidelijk dat het niet beide kan zijn.

Jason Stanley

Ik denk dat het duidelijk rechts is. Een deel van het probleem is dat “rechts” en “links” lastig zijn om over te praten, en het is waar dat er aan beide kanten gevaarlijke vormen van extremisme zijn, maar het fascisme helt in mijn ogen behoorlijk over naar rechts.

Als je fascisme als een glijdende schaal beschouwt, zal de gewone conservatieve politiek zich ergens op die schaal bevinden – wat niet wil zeggen dat ze helemaal fascistisch is, net zo min als de gewone Democratische politiek communistisch is. Maar net zoals extreme versies van het communisme de vrijheid onderdrukken ten gunste van radicale gelijkheid, zo onderdrukken ook extreme versies van de rechtse politiek, namelijk het fascisme, de vrijheid ten gunste van traditie en dominantie en macht.

Sean Illing

Jouw specialiteit is propaganda en retoriek, en in het boek beschrijf je het fascisme als een verzameling stijlfiguren en verhalen. Wat is nu precies het verhaal dat de fascisten vertellen?

Jason Stanley

In het verleden richtte de fascistische politiek zich op de dominante culturele groep. Het doel is hen het gevoel te geven slachtoffer te zijn, hen het gevoel te geven dat ze iets verloren hebben en dat datgene wat ze verloren hebben van hen is afgenomen door een specifieke vijand, meestal een minderheidsgroepering of een tegengestelde natie.

Daarom floreert fascisme op momenten van grote angst, omdat je die angst kunt verbinden met nep-verlies. Het verhaal is meestal dat een eens zo grote samenleving is vernietigd door liberalisme of feminisme of cultureel marxisme of wat dan ook, en je zorgt ervoor dat de dominante groep zich boos en wrokkig voelt over het verlies van hun status en macht. Bijna elke manifestatie van fascisme weerspiegelt dit algemene verhaal.

Sean Illing

Waarom is de vernietiging van de waarheid, als een gedeeld ideaal, zo cruciaal voor het fascistische project?

Jason Stanley

Het is belangrijk omdat de waarheid het hart is van de liberale democratie. De twee idealen van de liberale democratie zijn vrijheid en gelijkheid. Als je geloofssysteem doorspekt is met leugens, ben je niet vrij. Niemand ziet de burgers van Noord-Korea als vrij, omdat hun daden worden beheerst door leugens.

De waarheid is nodig om vrij te handelen. Vrijheid vereist kennis, en om vrij in de wereld te kunnen handelen, moet je weten wat de wereld is en weten wat je aan het doen bent. Je weet alleen wat je doet als je toegang hebt tot de waarheid. Dus vrijheid vereist waarheid, en dus om vrijheid te breken moet je waarheid breken.

Sean Illing

Er is een geweldige zin van de filosofe Hannah Arendt, ik meen in haar boek over totalitarisme, waar ze zegt dat fascisten nooit tevreden zijn met alleen maar liegen; ze moeten hun leugen omzetten in een nieuwe werkelijkheid, en ze moeten mensen overhalen te geloven in de onwerkelijkheid die ze hebben gecreëerd. En als je mensen zover krijgt, kun je ze tot alles overhalen.

Jason Stanley

Ik denk dat dat klopt. Een deel van wat fascistische politiek doet, is mensen afstand laten nemen van de werkelijkheid. Je krijgt ze zover dat ze zich aansluiten bij een fantasieversie van de werkelijkheid, meestal een nationalistisch verhaal over het verval van het land en de behoefte aan een sterke leider om het weer groots te maken, en vanaf dat moment is hun anker niet meer de wereld om hen heen – maar de leider.

Sean Illing

Dit is deels de reden waarom ik fascisme zie als een soort antipolitiek. Ik herinner me een citaat van Joseph Goebbels, de belangrijkste propagandist van de nazi’s, waarin hij zei dat wat hij deed meer op kunst leek dan op politiek. Daarmee bedoelde hij dat het hun taak was een alternatieve mythische werkelijkheid voor de Duitsers te scheppen die opwindender en doelgerichter was dan de alledaagse werkelijkheid van de liberaal-democratische politiek, en daarom waren de massamedia zo essentieel voor de opkomst van het nazisme.

Jason Stanley

Dat is zo interessant. Mensen nemen het mythische verleden graag over. Fascisten vertellen altijd een verhaal over een glorieus verleden dat verloren is gegaan, en ze tappen in deze nostalgie. Dus als je terugvecht tegen fascisme, heb je één hand op je rug gebonden, want de waarheid is rommelig en complex en het mythische verhaal is altijd duidelijk en meeslepend en onderhoudend. Het is moeilijk om dat met feiten te ondermijnen.

Sean Illing

Dit is waarschijnlijk een goed moment om te pivoteren op de glinsterende olifant in de kamer: Donald Trump. Is hij een fascist?

Jason Stanley

Ik beweer in mijn boek dat hij een fascistische politiek bedrijft. Nu, dat betekent niet dat zijn regering een fascistische regering is. Ten eerste denk ik dat het erg moeilijk is om te zeggen wat een fascistische regering is.

Nogmaals, ik zou niet beweren – nog niet, tenminste – dat Trump een fascistische regering voorzit, maar hij gebruikt heel duidelijk fascistische technieken om zijn basis op te winden en liberaal-democratische instellingen uit te hollen, en dat is zeer verontrustend.

Maar de schuld ligt daar evenzeer bij de Republikeinse Partij als bij Trump, want niets van dit alles zou er toe doen als ze bereid waren Trump te controleren. Tot nu toe hebben ze gekozen voor loyaliteit aan Trump boven loyaliteit aan de rechtsstaat.

Sean Illing

In het boek impliceert u dat er iets inherent fascistisch is aan de Amerikaanse politiek, of op z’n minst dat fascisme altijd een latente kracht is geweest in Amerika. Kunt u daar nader op ingaan?

Jason Stanley

Wel, de Ku Klux Klan had een grote invloed op Adolf Hitler. Hij prees expliciet de Immigratiewet van 1924, die het aantal immigranten dat de VS mocht binnenkomen sterk beperkte, als een bruikbaar model.

De jaren 1920 en 1930 waren een zeer fascistische tijd in de Verenigde Staten. Je hebt zeer patriarchale familiewaarden en een politiek van ressentiment gericht tegen zwarte Amerikanen en andere groepen als interne bedreigingen, en dit wordt geëxporteerd naar Europa.

Dus we hebben een lange geschiedenis van genocide tegen inheemse volkeren en anti-zwart racisme en anti-immigratie hysterie, en tegelijkertijd is er een stam van Amerikaans exceptionalisme, dat zich manifesteert als een soort mythologische geschiedenis en Amerikanen aanmoedigt om hun eigen land te zien als een unieke kracht voor het goede.

Dit maakt Amerika niet tot een fascistisch land, maar al deze ingrediënten zijn gemakkelijk te kanaliseren in een fascistische politiek.

Sean Illing

En toch zijn er tegelijkertijd compenserende krachten die ons in de tegenovergestelde richting duwen, en zo bestaat Amerika in deze eeuwigdurende spanning tussen liberale democratie en reactionair fascisme.

Jason Stanley

Absoluut. Amerika is ook in goede opzichten uitzonderlijk.

We hebben een uitzonderlijke toewijding aan vrijheid en gelijkheid, zoals belichaamd in onze strijd voor burgerrechten en onze strijd tegen het fascisme in de Tweede Wereldoorlog. Ik ben melig over deze dingen, en ik geloof dat Amerika echt grote momenten heeft gehad en veel vooruitgang heeft geboekt.

Maar, zoals u zei, de fascistische dreiging ligt altijd op de loer, en we moeten ons er gewoon van bewust zijn.

Sean Illing

Wat zegt uw boek over de weg vooruit? Als we inderdaad bedreigd worden door fascistische bewegingen, zowel hier als in het buitenland, wat kunnen burgers en regeringen daar dan aan doen?

Jason Stanley

We moeten acht slaan op de waarschuwing van het gedicht op de zijkant van het United States Holocaust Memorial Museum, dat zegt: “Eerst kwamen ze voor de socialisten, en ik sprak me niet uit omdat ik geen socialist was. Toen kwamen ze voor de vakbondsleden, en ik sprak me niet uit omdat ik geen vakbondslid was. Toen kwamen ze voor de Joden, en ik sprak me niet uit omdat ik niet Joods was. Toen kwamen ze voor mij en er was niemand meer om voor mij te spreken.” Op een gegeven moment is het te laat.

We leerden eerst uit dat gedicht wie de doelwitten zijn. De doelwitten zijn linksen, minderheden, vakbonden, en iedereen of elke instelling die niet verheerlijkt wordt in het fascistische verhaal. En zelfs als je niet tot een van die groepen behoort, moet je diegenen beschermen die dat wel zijn, en wel vanaf het allereerste begin. Simpele daden van moed in het begin besparen je onmogelijke daden van moed later.

Om duidelijk te zijn, dit is geen paniekzaaierij. We staan niet aan de vooravond van een fascistische machtsovername. Maar er zijn redenen om bezorgd te zijn, en we moeten altijd op onze hoede zijn – dat is de les van de geschiedenis. Onze wapens zijn onze hoge idealen van vrijheid en gelijkheid, en we moeten vechten om die Amerikaanse idealen te behouden.

We hebben het geluk dat vrijheid en gelijkheid in onze idealen zijn verankerd. We hebben een lange geschiedenis van mensen die een beroep doen op die idealen en zeggen: “We zijn het misschien niet eens over een aantal dingen, maar we zijn het erover eens dat waarheid, vrijheid, gelijkheid dingen zijn waar we voor opkomen.” Dus wat er ook gebeurt, we moeten voortdurend die idealen herhalen – dat is wat ons zal redden.

Dit artikel is oorspronkelijk gepubliceerd op 19 september 2018.