Luister naar dit verhaal:

Heb je er wel eens over nagedacht hoe je favoriete muziekstuk smaakt? Of de kleur van dinsdag? Als het antwoord ja is, zou je een synestheet kunnen zijn. Voor mensen met synesthesie lokken gewone zintuiglijke gebeurtenissen, zoals het luisteren naar muziek of het lezen van tekst, ervaringen uit waarbij andere zintuigen betrokken zijn, zoals het waarnemen van een smaak of het zien van een kleur.

Synesthesie moet niet worden verward met gangbare metaforen – zoals zeggen dat iemand ‘rood ziet’ om woede te beschrijven. In plaats daarvan zijn synesthetische associaties perceptueel, zeer specifiek en idiosyncratisch, en meestal stabiel vanaf de kindertijd. En er bestaan vele soorten: Een smaak kan een vorm hebben, een woord kan een kleur hebben, de maanden van het jaar kunnen worden ervaren als een reeks rond het lichaam.

In de algemene bevolking is het fenomeen relatief zeldzaam: slechts 2 tot 4 procent van de mensen heeft het. Maar maar liefst 20 procent van de mensen met autisme ervaart synesthesie1,2. Waarom zouden twee relatief zeldzame aandoeningen zo vaak samen voorkomen?

In de afgelopen jaren hebben onderzoekers ontdekt dat mensen met synesthesie of autisme veel kenmerken delen. Synestheten hebben vaak zintuiglijke gevoeligheden en aandachtsverschillen, evenals andere autismekenmerken3,4. De twee aandoeningen delen ook hersenconnectiviteitspatronen en mogelijk genen, wat suggereert dat ze gemeenschappelijke biologische onderliggende oorzaken hebben.

Vele vragen blijven: Wat is de relatie tussen synesthesie en specifieke autisme kenmerken? Draagt synesthesie bij aan gevoelens van zintuiglijke overbelasting bij autisme? Zijn autistische personen die synesthesie ervaren zich bewust van hun ongewone perceptuele ervaring? Het bestuderen van de overlap tussen synesthesie en autisme kan helpen bij het beantwoorden van deze vragen en het verfijnen van hypotheses over de biologische basis van beide aandoeningen.

Perceptuele parallellen:

Een van de eerste aanwijzingen dat autisme en synesthesie verwant kunnen zijn kwam in 2007, toen onderzoekers een casestudy publiceerden van een autistische savant met synesthesie genaamd Daniel Tammet. Tammet ziet getallen in kleur en met texturen en vormen, en heeft een buitengewoon geheugen: In 2004 reciteerde hij 22.414 cijfers van pi uit het geheugen5.

Dit geval en anderen inspireerden meer formele onderzoeken naar een mogelijke overlapping tussen de twee aandoeningen. Tegelijkertijd begonnen onderzoekers nauwkeurig te kijken naar veranderde zintuiglijke verwerking bij mensen met autisme. In 2013 verschenen sensorische veranderingen als een nieuw autismecriterium in de onlangs geslagen vijfde editie van het Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5). Datzelfde jaar rapporteerden twee onderzoeksteams een verhoogd voorkomen van synesthesie bij mensen met autisme1,2.

Tot op heden zijn er geen studies naar het omgekeerde: de prevalentie van autisme onder synesthetes. Onderzoekers hebben echter ontdekt dat sommige autismekenmerken ongewoon vaak voorkomen bij synesthetes.

In verschillende studies hebben onderzoekers een vragenlijst gebruikt die de Autism Quotient wordt genoemd om autismekenmerken te beoordelen, zoals een verhoogde aandacht voor detail of communicatieproblemen, bij synesthetes en controles3,4,6. Synesthetes consequent hoger scoren dan controles op maatregelen van aandacht voor detail, maar hun scores op sociale en communicatieve vaardigheden variëren. Ook scoren synestheten hoger dan controles op de Glasgow Sensory Questionnaire, die de gevoeligheid voor zintuiglijke stimulatie beoordeelt. Samen suggereren de bevindingen dat autisme en synesthesie meer overlappen in perceptuele en zintuiglijke domeinen dan in sociale.

Onderzoekers hebben andere parallellen gevonden tussen de twee aandoeningen met betrekking tot perceptie. Autistische personen hebben de neiging zich te concentreren op details in plaats van globale patronen in een scène of beeld. Zij presteren bijvoorbeeld vaak goed op een taak waarbij gezocht moet worden naar een kleine vorm binnen een grote, complexe figuur. In twee studies presteerden synesthetici ook beter dan controlegroepers op dit soort taken3,4. En in een van de studies, merkten onderzoekers een sterke aandacht voor visuele details bij mensen met synesthesie.

Net als autistische mensen, hebben mensen met synesthesie de neiging om moeite te hebben met het zien van patronen van beweging. Ze zijn bijvoorbeeld niet altijd in staat om te zien welke kant een groep stippen op beweegt als sommige van de stippen willekeurig bewegen. In een studie uit 2019 van 49 mensen met synesthesie en 50 controles, toonde ons team aan dat mensen met synesthesie een hoger percentage stippen nodig hebben die synchroon bewegen dan controles doen om de algehele bewegingsrichting van de stippen te detecteren4.

Nieuwe verbindingen:

De overeenkomsten zijn niet alleen zintuiglijk. In 2018 meldden onderzoekers dat hoe meer soorten synesthesie een persoon heeft – auditief, visueel, tactiel – hoe hoger de score van die persoon op een test van algemene autismekenmerken3. In de algemene bevolking zijn scores op tests voor synesthesie gecorreleerd met die voor autismekenmerken7. Wat meer is, zoals de vroege case studies suggereren, synesthesie is geassocieerd met savant vaardigheden in autisme – zeg, uitzonderlijke vaardigheden in muziek, wiskunde, kunst of taal8.

Autisme en synesthesie kunnen zijn geworteld in soortgelijke biologie. Beide aandoeningen worden soms geassocieerd met een grotere lokale connectiviteit – communicatie binnen een hersengebied of tussen nabijgelegen hersengebieden – dan globale connectiviteit, of communicatie tussen verafgelegen hersendelen9,10,11. In een ongepubliceerd onderzoek bij tweelingen vond een onderzoeksteam, waaronder een van ons (van Leeuwen), dat het verband tussen autisme en synesthesie vooral bepaald wordt door genetische in plaats van omgevingsfactoren, hoewel niemand specifieke genen heeft aangewezen die beide aandoeningen gemeen hebben. Tegelijkertijd kunnen synesthetische ervaringen bijdragen aan de zintuiglijke veranderingen die het dagelijks leven van personen met autisme beïnvloeden.

Om behandelingen te ontwikkelen voor zintuiglijke problemen bij autisme, moeten we autistische synestheten identificeren en hen bestuderen. Het verspreiden van het woord dat synesthesie relatief vaak voorkomt bij autisme kan meer autistische mensen in staat stellen om zichzelf te identificeren als synesthetes. Alle mensen met autisme die dat kunnen zouden online een synesthesie test moeten doen om hun eigen sensorische problemen en vaardigheden beter te begrijpen. Groeiende kennis van deze overlap zal waarschijnlijk leiden tot inzichten die het leven van autisten kunnen verbeteren, of ze nu een kruising van hun zintuigen ervaren of niet.

Tessa van Leeuwen is een postdoctoraal fellow aan het Donders Institute for Brain, Cognition and Behaviour van de Radboud Universiteit in Nijmegen, Nederland. Rob van Lier is hoogleraar cognitieve psychologie aan het instituut.