“Alexander confronteerde Perzië met het doorgewinterde leger dat zijn vader had opgericht.”

Door Adrian Goldsworthy

ALEXANDER DE GROTE was een van de meest succesvolle militaire bevelhebbers in de geschiedenis.

In slechts zeven jaar leidde hij zijn leger van Macedonië naar wat nu Pakistan is, waarbij hij Perzië, de supermacht van de klassieke wereld, ten val bracht en zijn eigen nieuwe rijk stichtte.

Het grootste deel van Alexanders volwassen leven bracht hij door op veldtocht. Hij deelde op opvallende wijze de ontberingen van het marcheren en rijden van duizenden kilometers met zijn mannen, waarbij hij vermoeidheid, honger, dorst en extreme klimatologische omstandigheden doorstond. In de strijd leidde hij de strijd van man tot man, waarbij hij een lange lijst van wonden opliep.

Een Macedonische koning werd geacht een voorbeeld van persoonlijke moed te stellen. Alexander voerde dit begrip niet alleen tot het uiterste door, hij combineerde het met scherpzinnig tactisch en strategisch denken. Hij nam onverbiddelijk het offensief, was altijd moedig, zelfs roekeloos. Maar achter deze voortdurende agressie ging een zorgvuldige berekening en doelgerichtheid schuil en een zeldzaam vermogen om zich aan elke situatie aan te passen. Napoleon bewonderde Alexander, net als Hannibal en Caesar. Zelfs vandaag de dag geloven veel militaire bevelhebbers dat ze lessen kunnen leren uit de veldtochten van de oude Macedonische koning.

Zoals de meeste succesvolle leiders had Alexander geluk; hij had al vroeg in zijn veldtochten kunnen sneuvelen of verlamd kunnen raken door verwondingen. Maar belangrijker dan zijn geluk was het leger dat hij van zijn vader, Filips II, had geërfd. Net zoals Napoleon zijn voordeel deed met de massale dienstplicht in het Frankrijk van de Revolutie en de ideeën van een generatie Franse militaire theoretici, kreeg Alexander het bevel over een strijdmacht die zijn weerga niet kende. Het is niet overdreven om te spreken van een militaire revolutie onder Filips en Alexander, en de meeste hervormingen vonden plaats onder de vader.

Philips erfde een koninkrijk dat zwak en kwetsbaar was en dat kennelijk op het punt stond door sterkere buren te worden uiteengereten. Toch verenigde en breidde hij Macedonië in iets meer dan twee decennia uit, tot het Zuid-Griekenland en de Balkan overheerste. In dat proces veranderde hij van een onstuimige jonge held in een manke, mank lopende en eenogige veteraan, want hij stelde zich net zo bloot aan gevaren als Alexander later zou doen.

De kern van deze verandering werd gevormd door ingrijpende hervormingen van de Macedonische staat en het leger. In het verleden bracht het koninkrijk een aantal goede cavalerie-eenheden voort, maar weinig andere soldaten van betekenis. De Griekse oorlogsvoering werd nog steeds gedomineerd door de hopliet, de gepantserde speervarende die vocht in de hechte gelederen van de falanx. Deze manier van oorlogvoeren was nauw verbonden met het ideaal van burgerschap in de Griekse stadstaten. Maar de Macedonische samenleving was anders. Het ontbrak er aan welvarende boeren die bereid waren dienst te doen wanneer dat nodig was – mannen die voor hun eigen uitrusting zorgden en bedreven waren in het gebruik ervan. Eerdere pogingen om hoplitische tactieken en uitrusting naar Macedonië te brengen waren mislukt.

Philip bracht hier verandering in. Maar in plaats van de typische 10-voet lange hoplietspeer of dory, gaf hij elke Macedonische infanterist een veel omvangrijkere 16- tot 18-voet lange snoek, bekend als een sarissa. De wapens vereisten twee handen om ze te hanteren en de infanteristen die ze droegen hadden speciale training nodig om in formatie te blijven zodat de rijen snijkoppen voor hen uit staken. De sarissa zorgde ervoor dat de vijand op afstand werd gehouden en moeite zou moeten doen om dicht genoeg bij de Macedoniërs te komen om een slag te kunnen slaan. Ondertussen konden de mannen van Filippos de vijand porren en verwonden.

Een falanx van met sarissa’s bewapende pikemen was moeilijk te breken, zolang ze bij elkaar bleven en gestaag druk uitoefenden op de vijand. Een ervaren Romeinse generaal beschreef later de opmars van de Macedonische falanx als het meest angstaanjagende dat hij ooit had gezien. Na verloop van tijd zorgden training en ervaring ervoor dat de Macedonische pikemen steeds betere oefeningen per eenheid deden en individuele vaardigheden ontwikkelden.

Toch was de pike phalanx slechts één element in Filips’ nieuwe systeem. De Macedonische cavalerie trainde ook hard, genoot betere uitrusting. En hun aantal groeide tijdens zijn bewind doordat hij landgoederen in veroverd gebied toekende aan mannen die verplicht waren als ruiter te dienen.

Er waren ook de hypaspisten, elite beroepsinfanteristen die meer waren uitgerust als hoplieten. Een breed scala aan boogschutters, slingers, speerwerpers en andere lichte infanterie en cavalerie, evenals allerlei soorten huurlingen, maakten de Macedonische slagorde compleet. Weinig uitdagers beschikten over zo’n verscheidenheid aan troepen als Philips leger; geen enkele combineerde ze zo effectief.

Beginnend in 334 v.Chr. trad Alexander Perzië tegemoet met het doorgewinterde leger dat zijn vader had opgericht. Het had Griekenland al onderworpen, waar de oppositie een sterke infanterie had, maar zwakker was in andere wapens.

De Perzen beschikten over een uitstekende cavalerie, maar hadden moeite om grote aantallen betrouwbare zware infanterie te vinden en waren voor een groot deel afhankelijk van Griekse huurlingen. De gecombineerde wapentactiek van de Macedoniërs gaf de invallers een voordeel ten opzichte van beiden, en na verloop van tijd konden meer contingenten die in verschillende stijlen vochten aan het basissysteem worden vastgeschroefd. Paard- boogschutters van de nomadische volkeren van de steppen bleken een zeer effectieve troef in Alexanders campagnes in Afghanistan en India.

Uitrusting en tactiek vormen slechts een deel van het verhaal. Net als Alexander voerde Filips het grootste deel van zijn leven veldtochten en – op een paar tegenslagen na – voerde hij niet alleen oorlog na oorlog, maar won hij deze ook. De Macedoniërs raakten gewend aan overwinningen en ook aan het werken als een team. Bijna alle manschappen en de overgrote meerderheid van de officieren aan het begin van de Perzische expeditie hadden uitgebreid met Filippos gevochten. Een oude bron merkt op dat dit een oud en zeer ervaren leger was, en dit was zeker waar naar moderne maatstaven. Deze mannen kenden hun taak en kenden elkaar. Een van de redenen waarom Alexander charges kon leiden was dat hij erop vertrouwde dat ondergeschikte bevelhebbers op alle niveaus elke plaatselijke crisis zouden aanpakken en elke kans zouden benutten.

Drie grote veldslagen volstonden om Perzië te verslaan, en een vierde besliste de hoofdcampagne in India. Geen enkele duurde langer dan een dag, en ondanks hun belang werd veel meer tijd besteed aan invallen, schermutselingen en vooral belegeringen van steden, dorpen en dorpen. Filips had al vroeg ingenieurs aangeworven, betaalde hen goed en financierde hun onderzoek naar alle aspecten van belegering. Het vermogen om versterkte plaatsen in te nemen was een van de belangrijkste redenen voor het succes van de Macedoniërs, in combinatie met een snelle verplaatsing, want Filippos’ mannen marcheerden even hard als zij vochten. Vechten tegen Filippos of Alexander betekende een confrontatie met een vijand die plotseling toesloeg met grote en nauwkeurig gerichte kracht en in staat leek elke vesting te veroveren. Deze combinatie was moeilijk te verslaan, totdat na Alexanders dood de Macedonische leiders zich tegen elkaar keerden om zijn kortstondige rijk te verscheuren.

Adrian Goldsworthy heeft lesgegeven aan de Universiteit van Cardiff, King’s College, en de Universiteit van Notre Dame in Londen. Zijn nieuwe boek, Philip and Alexander: Kings and Conquerors, verschijnt op 13 oktober bij Basic Books.