21.04.2015

Dugongs en zeekoeien worden bedreigd. Maar de volkstradities rond deze vreemde beesten – die van de Amazone tot in Australië verbonden zijn met legenden over verleiding in het water – zouden kunnen helpen bij hun verdediging.

De staart van de zeekoe heeft de vorm van een enorme peddel. Vanuit een bepaalde hoek, lijkt een cartooneske glimlach zijn zware snuit te sieren. En ondanks zijn gestroomlijnde vorm, geeft de massa van het dier het een lomp uiterlijk. Toch wordt aangenomen dat zeelui die geen vrouwelijk gezelschap konden vinden, deze merkwaardige beesten ooit hebben aangezien voor zeemeerminnen.

In 1493 meldde Christoffel Columbus dat hij “zeemeerminnen” had gezien voor de kust van Haïti, maar hij merkte op dat ze “niet zo mooi waren als ze worden afgebeeld, want op de een of andere manier lijken ze in het gezicht op mannen.”

De dagboekaantekening van de ontdekkingsreiziger wordt nu verondersteld de zeekoe te hebben beschreven, waarvan er vier soorten zijn. Samen met de doejong vormen zij de orde sirenia, ook wel zeekoeien genoemd. Overal ter wereld waar zeekoeien voorkomen, zijn er ook mythen die hen symbolische en zelfs bovennatuurlijke krachten toedichten.

Nu is de zeekoe in een rol gegoten die bijna even onwaarschijnlijk is als die van de sirenen van Columbus. Deze keer staat het dier centraal in een politiek geschil tussen de Japanse regering en de prefectuur Okinawa over plannen om een Amerikaanse militaire basis te bouwen aan de kust aldaar.

Japan’s laatste doejongs

Actievoerders die al bijna 20 jaar tegen de basis strijden, richten zich steeds meer op de gevolgen voor het milieu. Ze zeggen dat de basis niet alleen een verwoestend effect zal hebben op kostbare koraalriffen, maar ook de laatst overgebleven Japanse doejongpopulatie zal uitroeien.

“Deze doejongs staan bekend als ’s werelds meest noordelijke populatie van de soort, en naar schatting zijn er nog maar een dozijn over,” vertelde Greenpeace Japan’s Yuki Sekimoto aan Global Ideas.

In februari lanceerde de milieugroep een #link:http://act.greenpeace.org/ea-action/action?ea.client.id=1844&ea.campaign.id=35851:save de doejong-campagne# om de aandacht op de kwestie te vestigen. Hoe dan ook, Tokyo gaat door met zijn bouwplannen. Ten koste van het zeeleven, zei Sekimoto.

“De betonnen platen die in de baai werden gedumpt, hebben koraalriffen vernietigd, zelfs buiten de bouwzone, en de zeebodem in het gebied herbergt zeegras dat de belangrijkste voedselbron is voor de doejongs.”

Cultureel belang

Hideki Yoshikawa, mededirecteur van het Citizens’ Network for Biodiversity in Okinawa, zegt dat de historische en culturele betekenis van de doejong hem tot een natuurlijk belangrijk symbool van verzet tegen de geplande militaire faciliteit maakt.

“Historisch gezien zijn het echt belangrijke dieren voor het Okinawan-volk,” zei Yoshikawa, een antropoloog. “In het verleden beschouwde men ze als boodschappers van de zeegoden. We hebben veel legenden en folklore over zeekoeien – een verhaal dat ik erg leuk vind, is dat zeekoeien mensen leerden hoe ze moesten paren.”

Dergelijke legenden vinden weerklank over de hele wereld.

Caryn Self Sullivan, een marien bioloog aan de Georgia Southern University in de VS heeft gewerkt aan projecten voor het behoud van zeekoeien over de hele wereld, en zegt dat waar zeekoeien zijn, er bijna zeker mythen zijn. “In West-Afrika is de naam die je steeds weer hoort Mami Wata,” zei ze.

Vrouwe van de zee

Mami Wata, zoals de lamantijn in dat deel van de wereld bekend staat, verwijst ook naar een vrouwelijke watergeest, die vaak wordt afgebeeld als een vrouw met de staart van een vis. Mami Wata mythen variëren van die van mystieke genezer en symbool van vruchtbaarheid tot kwaadaardige verleidster.

Sullivan vertelde een manatee oorsprong verhaal dat hij is bijzonder dol op: De lamantijn was een meisje dat aan het baden was aan de rand van de rivier toen enkele vreemden naderbij kwamen en haar kleren stalen. Ze dook in het water, met behulp van een palmblad om zich te verbergen – die ze vervolgens gebruikte als een peddel, en werd de lamantijn.

Inheemse culturen over de hele wereld hebben ook hun verhalen te vertellen. Sommigen beelden de lamantijn af als een mooie jonge vrouw, anderen vertellen dat de Melkweg over de hemel werd uitgestrooid toen een doejongkalf van de borst van zijn moeder werd gerukt. Zelfs de naam “dugong” komt van een Maleis woord dat “dame van de zee” betekent.”

Net als Columbus, zeggen degenen die de dieren hebben bestudeerd dat ze weinig op hebben met vrouwelijke schoonheid. Maar zij wijzen er ook op dat sirenia tot de weinige zoogdieren behoren die een paar spenen onder hun voorpoten hebben. Er zijn zelfs meldingen van zeekoeienmoeders die hun jongen in hun flippers wiegen om ze te voeden.

“Wanneer je naar de doejongs kijkt, wanneer je het kalf met zijn moeder ziet zwemmen, doet het je op de een of andere manier aan ons denken,” zei Yoshikawa.

Lekker eten

Helene Marsh, hoogleraar mariene en milieuwetenschappen aan de James Cook University in Australië, bestudeert de doejongs al sinds de jaren zeventig. Ze werd voor het eerst aangetrokken tot de soort vanwege zijn culturele betekenis voor inheemse volkeren.

“In Australië zijn ze een enorm symbool van de inheemse identiteit,” vertelde Marsh aan DW. “Als je naar Torres Strait gaat, zie je overal dugong-symbolen – op schooluniformen, op bussen. En in Thailand, in Palau zijn het heel speciale dieren.”

Speciaal op een verscheidenheid van manieren. Zoals Marsh het zegt, “ze zijn ongelooflijk goed om te eten.” Ze zegt dat er al 4000 jaar op zeekoeien wordt gejaagd in de Torres Strait tussen Australië en Nieuw-Guinea, zonder dat de soort in gevaar wordt gebracht.

Volgens haar vormen aanvaringen met vaartuigen, het gebruik van kieuwnetten en het verlies van habitats – waardoor de dugongs elders voor de Australische kust gevaar lopen – een veel grotere bedreiging, en betekent de traditie van de dugongjacht dat de bescherming ervan nauw verbonden is met het behoud van de inheemse cultuur.

Maar zij geeft toe dat er maar weinig plaatsen ter wereld zijn waar de dugongjacht op duurzame wijze kan worden beoefend. Bijna overal waar zeekoeien voorkomen, worden ze bedreigd.

Succesverhaal over het behoud

In Florida blijkt uit #link:http://myfwc.com/news/news-releases/2015/march/16/manatee-count/:recent onderzoeken# dat het aantal zeekoeien toeneemt. Dit heeft de US Fish and Wildlife Service ertoe aangezet te overwegen zijn status te veranderen van “bedreigd” in “bedreigd”. Maar sommigen vrezen dat dit gevolgen kan hebben voor de financiering van hun behoud.

“Zeker hebben ze zich aanzienlijk hersteld,” zei Sullivan. “Of ze genoeg hersteld zijn om de bescherming te verminderen – ik denk het niet.”

De Florida manatee is de enige zeekoe-soort die niet op de lijst staat van de Internationale Unie voor Natuurbehoud als bedreigd met uitsterven. Maar geen populatie van sirenia wordt meer bedreigd dan de Okinawa doejong.

Yoshikawa zegt dat terwijl bezwaren tegen de geplande basis te maken hebben met verzet tegen de Amerikaanse militaire aanwezigheid in Okinawa, het beschermen van de doejong – die de status heeft van een “natuurlijk monument” onder de Japanse wet voor de bescherming van culturele eigendommen – een verzamelpunt is geworden voor demonstranten. En het heeft zelfs een oeroude band met de natuurlijke wereld nieuw leven ingeblazen.

“Het uitsterven van de doejongs symboliseert het verlies van iets heel belangrijks,” zei Yoshikawa. “Een goed aspect van deze lange strijd tegen de bouw van deze basis is dat de mensen hier – waaronder ikzelf – meer leren over het milieu.”