Profiel

Volgens de nationale volkstelling van 2010 zijn er 5.310.649 Tataren in de Russische Federatie. Tataren vormen veruit de grootste minderheid in de Russische Federatie. De grootste concentratie Tataren is te vinden in de Republiek Tatarstan, waar Tataren een numerieke meerderheid vormen (53,2 procent, meer dan etnische Russen (39,7 procent Russen), en Bashkortostan. De Tataarse taal behoort tot de Turkse tak van de Oeral-Altaïsche taalfamilie.

Historische context

Tataren in de Russische Federatie zijn afstammelingen van de Gouden Horde, de door de Mongolen geleide Turkse stammen die Rusland vanaf 1237 onderwierpen. Het einde van de Tataars-Mongoolse overheersing in 1480 en de val van de twee Tataarse khanaten Kazan (1552) en Astrachan (1556) door Ivan IV betekende een verschuiving van de macht naar de Russen en weg van hun vroegere heersers. Vanaf dat moment ontwikkelden de verschillende Tataarse gebieden in het Russische Rijk – de Krim, Siberië en Litouwen – zich afzonderlijk. In de eenentwintigste eeuw waren deze gemeenschappen nog maar zeer ten dele met elkaar verbonden.

In het Russische Rijk werd de Wolga Tataarse elite de leider van de Russische Islam en werd zij gebruikt om andere Moslimgebieden in het rijk te helpen inlijven. Deze situatie leidde tot het ontstaan van een welvarende Tataarse koopmansklasse, hoge verstedelijkings-, alfabetiserings- en assimilatiecijfers, en een gemobiliseerde diaspora in het hele rijk. Tegen de massa van de Tataarse bevolking werden harde maatregelen genomen. Er werden pogingen ondernomen om Tataren onder dwang van de islam tot het christendom te bekeren. Tataren waren betrokken bij een aantal opstanden tegen de Russische overheersing.

Na de bolsjewistische revolutie werd de Tataren een eigen republiek beloofd, maar de consolidatie van de Sovjet-macht in de regio na hevige gevechten leidde slechts tot de oprichting van de Tataarse ASSR in mei 1920. De grenzen van de republieken Basjkir en Tataren werden zo getrokken dat 75 % van de Tataarse bevolking buiten de Tataarse republiek bleef. Het feit dat de Volga Tataren niet de status van republiek van de Unie kregen, wekte wrevel bij hen. Tijdens de Sovjetjaren leidde de angst voor een ‘Tatarisering’ van de buurvolken tot officiële steun voor de talen en culturen van de Basjkirs, Tsjoevasj, Komis, Komi-Permiaks, Mordovanen, Maris en Oedmurts.

Perestrojka hielp bij de wedergeboorte van het Tataarse nationalisme, dat voor het eerst tot bloei was gekomen tijdens de Oktoberrevolutie. Vanaf het eind van de jaren ’80 liep Tatarstan voorop in de beweging voor regionale autonomie. Op 30 augustus 1990 riep Tatarstan de soevereiniteit uit. Een op 21 maart 1992 gehouden referendum over de omvorming van Tatarstan tot een onafhankelijke republiek kreeg brede steun. De autoriteiten van Tatarstan weigerden het Verdrag betreffende de Federatie te ondertekenen (maart 1992). Er zijn bijzondere inspanningen geleverd om banden met de Tataarse diaspora aan te knopen. De grondwet van 1992 voorzag in de mogelijkheid van een dubbele nationaliteit en twee staatstalen. In 1992-1993 eiste een aantal organisaties, waaronder het Tataarse Centrum voor Publieke Opinie, volledige onafhankelijkheid voor de republiek. Het belangrijkste nationalistische streven was echter niet gericht op volledige onafhankelijkheid, maar veeleer op een geassocieerd lidmaatschap van de Russische Federatie. De grote verspreiding van Tataren – in 1989 woonde slechts 32% van de 5,5 miljoen Tataren in Rusland in Tatarstan – verhinderde dat de machtscampagne van Kazan zou uitmonden in een strijd voor etno-nationale bevrijding. De autoriteiten van Tatarstan ondertekenden op 15 februari 1994 een historisch akkoord over machtsdeling met Moskou dat de republiek belangrijke rechten op zelfbestuur verleende, het recht om een aanzienlijk deel van de in Tatarstan geïnde federale belastingen te behouden en de republikeinse wetgeving in sommige gevallen boven de federale wetgeving te laten prevaleren. In het verdrag werd Tatarstan echter niet erkend als een onafhankelijke entiteit in het internationale recht. President Vladimir Poetin schortte het verdrag op nadat Tatarstan zich niet had gehouden aan de termijn van juni 2002 voor de nietigverklaring van verdragen die in strijd waren met de federale wetgeving en begon te werken aan de opstelling van een nieuw bilateraal verdrag. Etnische kwesties bleken een obstakel voor het opstellen van het nieuwe verdrag, bijvoorbeeld de vraag of de president van de republiek een Tataarse spreker moet zijn.

Na de ineenstorting van de Sovjet-Unie hebben Tataren hun demografische positie binnen de Republiek Tatarstan geconsolideerd en vormden zij bij de volkstelling van 2002 voor het eerst een absolute meerderheid. Etnische Tataren zijn over het algemeen oververtegenwoordigd in de politieke instellingen van Tatarstan in de periode na de Sovjet-Unie. Ook het contact met de Tataarse diaspora in het buitenland is toegenomen.

Na Poetins machtsovername heeft Moskou zich opnieuw doen gelden in zijn betrekkingen met Tatarstan. Republikeinse wetgeving die in strijd was met de federale wetgeving werd afgeschaft, er werd fiscale discipline opgelegd en de etnische samenstelling van de wetgevende macht van de republiek werd gewijzigd ten nadele van de Tataren. In april 2005 heeft de vraag welke juridische autoriteit – de federale of de republikeinse – de status van de Tataarse taal zou regelen, de werkzaamheden van de groep die belast was met het herformuleren van het verdrag over de verdeling van de macht in Tatarstan, geblokkeerd. Federale wetgevers probeerden te voorkomen dat de status van de taal op republikeins niveau zou worden geregeld uit vrees dat Tataarse wetgevers opnieuw een hervorming van het Latijnse schrift voor het Tataars zouden voorstellen, een initiatief dat eerder door de federale wet was tegengehouden. In mei deden een aantal Tataarse burger- en intellectuele groeperingen een oproep aan het Tataarse volk om steun in hun strijd voor het behoud van de controle over de taalwetgeving. Het nieuwe verdrag over de machtsdeling werd uiteindelijk in november 2005 ondertekend; naar verluidt werden enkele van de privileges die Tatarstan onder president Boris Jeltsin genoot, afgezwakt, maar bleef er toch een individuele relatie tussen Tatarstan en Moskou bestaan.

Tataren hebben hun bezorgdheid geuit over de behandeling van Tataren buiten Tatarstan. Met name in het naburige Basjkortostan zijn de reeds lang bestaande discussies over de taalrechten van de Tataren geïntensiveerd. Leden van de vereniging voor nationaal-culturele autonomie van de Tataren in Basjkortostan hebben in juni 2005 geëist dat het Tataars naast het Russisch en het Basjkirs een officiële taal in Basjkortostan zou worden, en hebben gedreigd het idee van een vereniging van Basjkortostan met de oblast Tsjeljabinsk of een andere federale entiteit te promoten als hun belangen niet in aanmerking zouden worden genomen. De bezorgdheid van de Tataren in Basjkortostan werd destijds gevoed door het feit dat uit de volkstelling van 2002 was gebleken dat het aantal Tataren er was gedaald ten opzichte van het aantal Basjkirs (in 2003 werden onweerlegbare beschuldigingen geuit dat grote aantallen Tataren in Basjkortostan bij de volkstelling van 2002 als Basjkirs waren geregistreerd).

Op 24 juni 2005 werd in Kazan, hoofdstad van de Republiek Tatarstan en gelegen aan de grote rivier de Wolga, de grootste moskee van Rusland geopend, als onderdeel van festiviteiten ter gelegenheid van het 1000-jarig bestaan van de stad. De wederopbouw van de Qol Sharif Moskee begon in het midden van de jaren negentig. Hij is gebouwd op de plaats waar eens de oude Qol Sharif Moskee stond. Die moskee werd, net als honderden andere moskeeën in de regio, verwoest na de verovering van Kazan door Ivan de Verschrikkelijke in 1552. De nieuwe Qol Sharif Moskee staat tegenover, en is veel groter dan, een orthodoxe kathedraal. Het is het symbool van de Tataren in heel Rusland geworden.

De betrekkingen tussen Tataren en Moskou zijn onder druk komen te staan door debatten over mogelijke toekomstige fusies van etnische republieken met andere entiteiten en ook door de discussie over een wetsontwerp om de Russische nationale identiteit te definiëren. Na het begin van een reeks referenda over het verenigen van etnische regio’s met andere federale eenheden in 2004 is een breed scala aan voorgestelde fusies besproken, waaronder een mogelijke fusie van Tatarstan met de oblast Oeljanovsk om een “Wolga-Kama-provincie” te creëren. De Tataren hebben zich tegen een dergelijk initiatief uitgesproken. Maar in 2007 keurde de Doema een door het Kremlin gesteunde overeenkomst goed die de weg vrijmaakte voor een sterkere controle van de Tataarse autoriteiten op economische, ecologische, culturele en andere aangelegenheden. Hoewel de maatregelen in de overeenkomst nog steeds minder autonomie inhielden dan de autonomie die Tatarstan vóór de hervorming van Poetin genoot, prees president Shaimiyev de overeenkomst als zeer “substantieel” en zei hij dat het een “primeur” in de Russische geschiedenis was.

Huidige problemen

Wetgeving in 2008 die voorschrijft dat examens op middelbare scholen in het Russisch moeten worden afgenomen, zelfs in gebieden waar de meerderheid niet in het Russisch ligt, heeft veel scholen in Tatarstan ertoe aangezet hun onderwijstaal van het Tataars in het Russisch te veranderen. Dit is gevolgd door een nieuw leerplan dat in november 2017 door de staatsraad in Tatarstan is aangenomen en waarin wordt bepaald dat Tatartaalonderwijs alleen met toestemming van de ouders van de leerling en voor maximaal twee uur per week mag worden gegeven. Eerder dat jaar had Moskou aangekondigd dat het de bilaterale overeenkomst over machtsdeling niet zou verlengen nadat deze in juli 2017 was afgelopen.

Aan het begin van 2014, na de annexatie van de Krim door de Russische Federatie, verloor de regering van Oekraïne de controle over het schiereiland. De daaropvolgende overgang naar de wetgeving van de Russische Federatie en de aanhoudende aanwezigheid van ongereguleerde paramilitaire groepen, bekend als samooborona, vormden aanzienlijke bedreigingen voor de lokale bevolking, met name voor etnische en religieuze minderheden. De bezorgdheid was vooral groot onder de inheemse Tataarse bevolking van de Krim, gezien hun geschiedenis van onderdrukking onder het sovjetbewind. Hoewel de Russische regering de Tataren na de annexatie aanvankelijk het hof maakte met beloften om iets te doen aan hun huisvesting en andere dringende problemen, is het gedrag van de autoriteiten tegenover de gemeenschap sindsdien steeds draconischer geworden, met intimidatie van Tataarse maatschappelijke organisaties, willekeurige arrestaties en verdwijningen, waarbij een aantal Tataarse activisten is vermoord. Bijzonder verontrustend was het verbod van de Krim-Tataarse Mejlis, of het parlement, in 2016 door het hooggerechtshof van de Krim. De plaatsvervangend leider Akhtem Chiygoz werd in 2017 veroordeeld tot acht jaar gevangenisstraf, nadat was vastgesteld dat hij een illegale demonstratie had georganiseerd; Amnesty International hekelde het proces als een “schijnvertoning”. Hij werd later vrijgelaten en mocht het land verlaten. Hoewel de Krim volgens het internationale recht deel blijft uitmaken van Oekraïne, zijn de Russische autoriteiten – sinds zij de controle over dit gebied hebben overgenomen – verantwoordelijk voor het waarborgen van de bescherming van alle burgers in de regio.

Terwijl de Russische autoriteiten repressief zijn opgetreden tegen Tataarse en andere minderheids- en inheemse organisaties binnen de Krim, hebben staatsambtenaren ook hard opgetreden tegen de vrijheid van meningsuiting en vergadering in Rusland zelf. Zo werd op de verjaardag van de verdediging van het Kazan-kanaat door de Tataren vóór de verovering door Ivan de Verschrikkelijke in 1552, een herdenkingsevenement op 10 november 2015 in de Russische Republiek Tatarstan gedeeltelijk verstoord omdat de demonstranten niet bij de muren van het Kremlin van Kazan mochten samenkomen, zoals traditioneel gebruikelijk is. Twee Tataarse leiders werden naar verluidt verhinderd aanwezig te zijn omdat hun auto door de politie werd tegengehouden, naar verluidt omdat ze verdovende middelen bij zich hadden. De demonstranten riepen op tot de soevereiniteit van Tatarstan, onderwijs in de Tataarse taal en de vrijlating van Rafis Kashapov, een vertegenwoordiger van de gemeenschap die in september tot een gevangenisstraf van drie jaar was veroordeeld wegens kritiek op het Russische beleid in de Krim en Oost-Oekraïne.