Na waanzin is dronkenschap ongetwijfeld de moeilijkste conditie voor een acteur om op te voeren. Hoewel er ontelbare manieren zijn om dronken te zijn, is het publiek genadeloos snel in het herkennen van een niet overtuigende uitbeelding van dronkenschap. Een slechte dronkemansscène kan een verder uitstekend optreden ondermijnen, net zoals een goede een schijnvertoning kan ophemelen.

Het gaat niet alleen om de techniek, de lichamelijkheid van dronken zijn is altijd meer dan de som der delen. Er is een cruciaal vlak van herkenning dat een acteur moet raken, zodat we geloven dat, ja, dat precies is hoe dit personage zich zou gedragen na een paar biertjes. Er zijn te veel niet overtuigende dronkaards in films, die variëren van vergetelijk tot ondraaglijk. Maar de weinige goede dronken optredens, die ik hier verzameld heb, zijn het waard om ondervraagd te worden om te ontdekken wat ze ons kunnen vertellen over drinken en dronken zijn.

Daarom stel ik vijf stelregels voor dronken acteren voor:

i. Gedraag je niet dronken

Dronken mensen doen vaak hun uiterste best om nuchter te lijken. Vooral gewoontedronkaards zijn geoefend in het vermommen van hun eigen dronkenschap. De schijn van nuchterheid is gewoon verweven in het dagelijks gedrag – het wordt spiergeheugen. De zelfbewuste dronken optredens – onduidelijke lettergrepen, wankele zwaartepunten, bizarre non-sequiturs – zijn dus bijna altijd het ergst. In Sidney Lumets rechtbankdrama The Verdict (1982) vertelt het allereerste shot ons alles wat we moeten weten over de alcoholische advocaat Frank Galvin (Paul Newman). Frank speelt flipperkast alleen in een bar op een winterochtend; in een zakenpak en zware jas, weten we al dat hij niet is waar hij zou moeten zijn. Hij lijkt niet te genieten van het spel, maar geniet van lange, trage slokken bier. Galvin is uit de gratie gevallen en de drank heeft hem tegen zichzelf gekeerd, maar hij zal alles op het spel zetten voor een schijnbaar hopeloze zaak. In deze grimmige openingsscène beweegt Newman nauwelijks, maar zijn verstilling communiceert een wanhoop die hij zelf nauwelijks kan herkennen.

Een andere subtiele dronkaard duikt op in Andrew Dominiks Killing Them Softly (2012), waarin James Gandolfini maffiamoordenaar Mickey speelt. Hoewel Mickey een grote huurmoordenaar was in zijn hoogtijdagen, is hij weggezakt in een depressieve alcoholische stupor. Hij ontmoet een collega in een bar en bestelt een martini, een cocktail waarvan de geraffineerdheid onmiddellijk verdwijnt als hij het bier van zijn collega opdrinkt terwijl hij wacht tot het gemaakt is. Misschien deelt hij de drankkeuze van James Bond gewoon vanwege de sterkte, of om een verlammende afhankelijkheid te verbergen. Gandolfini toont Mickey’s dronkenschap behendig als een slechte lichamelijke gezondheid: zijn mond hangt open, zijn oogleden zijn zwaar en hij ademt moeizaam. Zelfs zijn wandeling door een kamer is een somnambulistisch schuifelen. Hij is de lifestyle-drinker, voorgoed uitgecheckt, ruimte innemend maar er niet echt.

Als Gandolfini’s dronkenlap een en al slapheid is, dan is Joaquin Phoenix in The Master (ook 2012) woest gespannen. Zijn Freddie Quell, die maniakaal zijn eigen giftige maneschijn brouwt, heeft een lichaam zo gebald van spanning dat het een wonder is dat hij überhaupt beweegt. Zijn bewegingen zijn onvoorspelbaar als die van een kind, en toch knoestig als die van een oude man – niet te veel lijkend op het krakende, dronken gestrompel van Daniel Plainview in de slotscènes van There Will Be Blood (2007). Opgewonden en klaar om elk moment te ontploffen (wat hij ook doet, in gewelddadige uitbarstingen), is hij een prestatie in groteskheid die nooit helemaal doorslaat in karikatuur. Hollywood-bedrieger Phoenix voelt zich duidelijk thuis in Paul Thomas Andersons anything-goes-methodologie, en kan het niet helpen om zijn eigen rauwe gedrag buiten het scherm in het personage te verwerken. Als je ziet hoe Freddie vragen beantwoordt van Philip Seymour Hoffmans glad pratende sekteleider, herinner je je Phoenixs beruchte afstandelijke interview met David Letterman. In voor- en tegenspoed verdwijnt hij in de rol.

Billy Wilder’s The Lost Weekend (1945) is waarschijnlijk klassiek Hollywood’s meest genuanceerde en sympathieke kijk op alcoholmisbruik. Ray Milland speelt de rol van schrijver en drankverslaafde Don Birnam, en hij verdeelt zijn rol in twee delen: In de omgeving van zijn familie, die zijn nuchterheid oprecht steunt, is Don gestrest en angstig en gelooft hij nooit helemaal in zijn eigen beloftes om clean te blijven. Wanneer hij echter de bar bezoekt, is Don ontspannen, breedsprakig en zelfs charmant. Milland speelt Don als twee mensen in oorlog: de ene is de veelbelovende schrijver die zijn zelftwijfel niet kan overwinnen, en de andere een kortzichtige dronkaard die succes saboteert. En toch, in zijn onbeschaamde zelfvertrouwen, transformeert de dronken Don een teleurstellend leven in een kleurrijk landschap van mythe en grootsheid. Terwijl de whisky wordt ingeschonken, is Don alles wat hij had kunnen zijn. Dit tweeledige register raakt een duistere waarheid over waarom we drinken: om de versie van onszelf te worden die ongebonden is door de angst die ons anders zou kunnen verlammen.

ii. Concentreer je altijd op de taak, behalve als je dat niet doet

Hoewel het zelden een goed idee is om te drinken op het werk, kan in de films Nederlandse moed een lange weg gaan als er veel op het spel staat. Toen Fred Astaire een “dronken dans” moest uitvoeren in Holiday Inn (1942), nam hij voor elke take een shot bourbon (de zevende en laatste take komt voor in de film). Ergens op de onzekere hoge koord van alcohol is er een mooie plek waar zelfvertrouwen en bekwaamheid elkaar ontmoeten – niet te veel van het een of te weinig van het ander – maar het is moeilijk te vinden, en nog moeilijker om vast te houden.

De beste “drunk on the job” performance komt uit de TV sketch Dinner for One uit 1963. De sketch blijft relatief onbekend in veel landen, maar is uitgegroeid tot een wild populaire oudejaarsavond traditie in andere landen. In dit 18 minuten durende meesterwerk met één take speelt de Britse komiek Freddie Frinton James, de ouder wordende butler van de misleidende Miss Sophie, die erop staat haar 90e etentje te houden, ook al zijn de gasten al lang overleden. James is zeer trouw en neemt de taak op zich om in zijn rol op elk van de toasts te drinken, en raakt bij elke gang meer en meer bedwelmd. Maar hij moet het eten blijven serveren, en zijn eindeloze rondgang langs de tafel verandert hem in een soort klotsende Sisyphus.

Frintons optreden is een tour de force, waarin hij de verschillende gradaties van dronkenschap door middel van ritueel vastlegt. Hoe ongeschikter hij is om eten te serveren, hoe meer decorum hij probeert te tonen. Hoe onbekwamer hij is om het werk te doen, hoe harder hij werkt om het te doen. Hij beweegt zich met de logica van een dronkaard, gooit van de andere kant van de tafel wijn naar een glas en schreeuwt zijn tekst voordat hij die vergeet. Frinton zelf was geheelonthouder, wat een wonder lijkt, want het enige wat zijn optreden van pure onzin redt, is de diepe herkenning van iedereen die ooit dronken is geweest en een taak heeft moeten uitvoeren.

Zoals die luttele 18 minuten aantonen, kan “een beetje dronken” snel escaleren. Je kent dat moment wel: je bent op een feestje, je hebt gedronken, dan ga je naar de wc en kijkt naar jezelf in de spiegel. Je denkt, die persoon is te dronken. Je probeert je hoofd recht te krijgen, maar je kan je niet langer dan een seconde concentreren. Misschien heb je het percentage niet gecontroleerd, misschien heb je je maag niet gestreken, of misschien, zoals Roger Thornhill in North by Northwest (1959), ben je door misdadigers gedwongen bourbon te drinken om je dood in scène te zetten als een ongeluk onder invloed.

Als Thornhill heeft Cary Grant de moeilijke taak iemand te spelen die in groot gevaar verkeert om met zijn auto van een klif te rijden en toch door zijn dronkenschap moeite heeft zich op de situatie te concentreren. Grant ging nooit voor realisme waar charme zou volstaan, en hij neemt niet de moeite om de dodelijk serieuze urgentie te tonen die de omstandigheid vereist. Het is eerder de benadering van een dronken persoon van een dergelijke urgentie. Hij lijkt zelfs achter het stuur in slaap te vallen, om even later wakker te schrikken en de situatie met oprechte nieuwsgierigheid opnieuw te beoordelen. Net als Don Birnam wordt Thornhill in tweeën gesplitst door de drank: de ene in de rol van bedreigde hoofdpersoon en de andere hulpeloos toekijkend vanaf de zijlijn. Hij zit dan wel aan het stuur, maar de bourbon houdt het stuur vast.

iii. Clown around

Dronken zijn heft remmingen op en geeft personages het recht om buiten de grenzen van hun matigende nuchtere beperkingen te handelen. Wanneer het innerlijke leven van een personage woede is, betekent dit gevaar en ellende voor de wereld om hen heen, maar zet een dwaas in de mix en je hebt de makings van grote komedie.

De grootvader van dronken komedie is Charlie Chaplin, wiens meest succesvolle rol op het vaudeville toneel “The Inebriate Swell” was. Het personage duikt opnieuw op in de tweedelige film One AM uit 1916, waarin de dronken Chaplin 27 minuten lang alleen maar probeert naar bed te gaan, en daar niet in slaagt. Dat hij tien verschillende manieren vindt om zijn trap op te lopen en er dan weer af te vallen, is misschien wel de zuiverste illustratie van Chaplins genialiteit. Zoals in alle slapstick lijkt de wereld zelf tegen de held samen te zweren, zodat zelfs rijkdom wreed is. Het vult zijn huis met ornamenten en ontneemt hem vervolgens de nuchterheid die nodig is om er doorheen te navigeren.

Chaplins beroemdste personage, De kleine zwerver, werd af en toe ook dronken. Terwijl de lichamelijke gesteldheid van de nuchtere zwerver slechts excentriek is, neemt hij onder invloed een wilde weelde aan, niet minder chaotisch door zijn ingewikkeldheid. Hij loopt in een twee-voor-één-rug houding, zijn gezicht gefixeerd in een uitdrukking die het midden houdt tussen concentratie en slaap. Zijn houding is stijf, het hoofd schommelt op en neer alsof men niet meer op de nek kan vertrouwen. Chaplin legt de komische kloof tussen dronkaard en publiek bloot – wanneer de Vagebond in City Lights (1931) een feeststreamer voor spaghetti aanziet, eet hij zich er met grote zorg langs. Het grappige is dat alcohol de anders hypersonische Tramp afremt, zodat hij niet per toeval slaagt, maar opzettelijk faalt.

Michel Simon maakt een imposantere clown in Boudu Saved from Drowning (1932). De kleine vagebond is een feilbare bedrieger in een veranderende wereld, de bebaarde zwerver Boudu is een agent van chaos, ontketend tegen alle smaak en ingetogenheid van de beschaafde klasse. Simon, wiens manier van doen even idiosyncratisch is als die van Chaplin maar minder sympathiek, balanceert kinderlijke ondeugendheid tegen een stotende, overheersende lichamelijkheid. Hij spreekt niet onduidelijk, maar stuiterend, toeterend in een achteloze wah-wah monotone toon. Als een heilige clown ontkoppelt hij betekenaar van betekende, klimt over tafels, poetst zijn handen aan een zijden jurk, en heeft alleen zin binnen zijn eigen absurde wereldbeeld. Boudu is de bourgeoisangst voor drank in de lagere klassen: een onvoorspelbare, hedonistische, onedele kracht van lichamelijke kracht.

Geen dronken lichaam wordt zo ongebonden als Jackie Chan in Drunken Master II (1994), waarschijnlijk Chans grootste film. Hij speelt een komische versie van de legendarische volksheld Wong Fei-hung, wiens dronken boks vechtstijl de dronkenschap nabootst: een en al op hol geslagen vaart en onvoorspelbare vloeiendheid. Als hij uitgedaagd wordt, scherpt Fei-hung zijn vaardigheden aan door heel erg dronken te worden, waardoor elke vechtscène een excuus is voor een aantal wildvreemde acrobatische toeren. Zoals het leven betaamt, is één drankje nooit genoeg en de vechtende Fei-hung hunkert naar meer drank totdat hij een kwijlende maalstroom van blinde precisie wordt. De training neemt het over en zijn lichaam reageert sneller dan hij kan denken. Dit betekent dat de actie werkt op basis van een omgekeerde correlatie tussen performer en personage: hoe indrukwekkender Fei-hung’s dronken vaardigheid, hoe meer Jackie’s nuchtere lichaam lijdt (inclusief een volledige ineenstorting van het lichaam op hete kolen, vastgelegd in slow motion). Ondanks zijn behendigheid wordt Fei-hung herhaaldelijk vernederd en zelden een onvoorwaardelijke overwinning gegund – de kater volgt altijd op het handgemeen.

De echte traktatie van deze dronken voorstelling is hoe, in een traditioneel mannelijk genre, Jackie’s dronken Fei-hung wordt gemaakt om mannelijke intimidatie te laten varen (de Drunken Master uit 1978 was het verhaal van Fei-hung die de dronken stijl leerde door de mythologische acht onsterfelijken te belichamen, van wie er één een vrouw is). Jackie’s verlegen glimlach en verwijfde bewegingen doen denken aan Chaplins duizelingwekkende zenuwinzinking in Modern Times (1936). In beide gevallen kan een clown van het kamp door zijn ontnuchterende nuchterheid rond gespierde mannen rennen. Met het apparaat van het dronken boksverhaal kan Fei-hung de angst van zijn ogenschijnlijk superieure tegenstanders temperen; het stelt Jackie ook in staat Fei-hung te ontdoen van waardigheid en conformistische genderprestaties. Zo ondergaat de dronken clown zowel vernedering als behoudt hij de dominantie met zijn verbijsterend krachtige bewegingen.

iv. Zoek een drinkmaatje

Net zoals een acteur slechts zo goed is als zijn tegenspeelster, is een drankje slechts zo goed als de mensen met wie het gedeeld wordt. Dronken worden is een sociaal tijdverdrijf, en het pure plezier van dronkenschap wordt gevierd in The Thin Man (1934). Het elegante detectivekoppel Nick en Nora Charles mengt zich van feest naar feest te midden van intriges en spanning, maar gaat nooit ver weg van hun drankjes. De chemie tussen de hoofdrollenspelers William Powell en Myrna Loy bruist als verse champagne, en draagt de film zonder een spoor van inspanning. Hun speurwerk is een bijzaak; het ingewikkelde moordmysterie vervaagt gewoon tot het enige dat telt het stuiteren en schudden van de cocktailmixers is.

Vóór zowel de volledige handhaving van de Production Code als de film noir, is The Thin Man een vrolijk optimistische film ondanks het geweld van de verhaallijn. Het is zeldzaam om een romance op het witte doek te zien die over het huwelijk gaat in plaats van over verkering; voor één keer zijn man en vrouw niet kibbelend en wrokkig, maar eerder verwikkeld in een hedonistische liefde voor het leven en elkaar. Nora past bij Nick, niet uit wrok, maar om samen van het feest te kunnen genieten. The Thin Man, dat onmiddellijk na het einde van de drooglegging werd uitgebracht, is Hollywoods grote hoera voor de drank, die wordt aangeprezen als een sociaal vermaak dat zijn weerga niet kent op het gebied van romantiek en buzz.

De keerzijde van de drankromantiek is te vinden in John Hustons boksgekke Fat City (1972). Deze film speelt zich af in een doodlopend Californisch stadje, ver van het penthouse van Charles in New York, en volgt verschillende losers die in en uit de boksring strompelen en worstelen met toewijding en straf. Stacy Keach speelt Tully, een alcoholist met een halfslachtige belofte om weer in vorm te komen en kampioen te worden. Eén ding houdt hem tegen: zijn enige vrienden zijn barvliegen, en zijn onverwachte romance met Oma (Susan Tyrrell), een schrille maar betoverende dronkaard met een reeks mislukte huwelijken achter de rug, bedreigt het succes nog meer. Hun ontmoeting op een barkruk zou het resultaat kunnen zijn van duizend “ontmoet schattige” scènes, maar de dronken optredens van Keach en Tyrrell geven hun koppeling een onvoorspelbaar randje, zowel charmant als tragisch.

De lompe Keach is grillig maar charismatisch, zijn knappe gelaatstrekken verslapt door de drank. Hij vindt snel de humor, maar heeft moeite om een gedachtegang vast te houden. Tyrrell is, in één woord, angstaanjagend. Haar gezicht zakt in alsof het verweerd is door de regen, en bij al haar hese tirades tegen de mensheid behoudt ze een scherpe, vastberaden humor achter natte ogen. Net zoals Nick en Nora drinken om de geneugten des levens te delen, worden Tully en Oma samengebracht door een wederzijdse vertrouwdheid met ontberingen. Hun versie van flirten is elkaars hoofd eraf schreeuwen, gewoon uit pure woede tegen de wereld om hen heen. Tully slaagt er alleen in Oma voor zich te winnen door zijn hoofd tegen een jukebox te slaan, gewoon om zijn vermogen tot pijn te tonen. Na slechts 10 minuten in elkaars gezelschap te zijn geweest, geven ze openhartig toe dat ze verliefd zijn. Hun onwaarschijnlijke romance herinnert ons eraan dat dronken leven een leven in uitersten is, waarbij elke emotie buiten proporties wordt opgeblazen door goedkoop bier en de omstandigheden.

v. It’s you against the world

Drinken kan, afhankelijk van de tijd en plaats, taboe zijn of verplicht – het nachtleven van de ene cultuur is de sociale plaag van de andere. Daarom kan dronken acteren altijd een verhaal vertellen dat verder gaat dan louter individuen. Bruce Dern in Nebraska, rustig maar koppig, wordt “Midwestern dronken.” De opschepperige Victor McLaglen in The Informer wordt “Ierse kroegdronken” en koopt vol overgave drankjes voor andere klanten. De cast van Superbad wordt “tienerdronken”, en roept ondraaglijke herinneringen op bij de rest van ons. We erven onze dronkenschap van de wereld om ons heen, maar het kan nog steeds manieren vinden om ons tegen diezelfde wereld op te zetten.

De Britten in het bijzonder houden van drinken, en hebben er eindeloze gewelddadige eufemismen voor: smashed, wasted, hammered, annihilated, etc. The World’s End (2013) is waar de Britse drinkcultuur de letterlijke apocalyps ontmoet. Verslaafde Gary King (Simon Pegg) overtuigt vier jeugdvrienden om een kroegentocht uit hun adolescentie af te werken, maar halverwege ontdekken ze dat hun geboortestad is overgenomen door aliens. Om te voorkomen dat ze echt vernietigd worden, besluiten ze zich te mengen. In Groot-Brittannië is de beste manier om onopgemerkt te blijven natuurlijk het achteroverslaan van pinten bier. De bende wordt dronken als overlevingsmethode, en het redt uiteindelijk hun huid: de autoritaire aliens die de wereld willen controleren besluiten dat een planeet vol onhandelbare dronkaards alleen maar meer problemen oplevert dan het waard is.

Pegg speelt Gary als een doelbewuste lastpost, zijn wanhopige behoefte aan drank motiveert en ondermijnt zowel zijn charme. En hoewel Gary’s drankgebruik duidelijk een probleem is, schildert The World’s End de pubcultuur van het land in liefdevolle bewoordingen. Dronken worden is een anti-autoritaire daad, de snelste manier om jezelf onhandelbaar te maken. Ondanks de rommel die onderweg wordt gemaakt, vindt de film deugd in dit tijdverdrijf dat conformisten hoofdpijn bezorgt.

In de Australische thriller Wake in Fright uit 1971 is het niet de held die wordt getroffen door alcoholisme, maar eerder een hele stad. Schoolmeester John Grant uit de middenklasse strandt in het outbackstadje Bundanyabba, en is overgeleverd aan de macho’s van de hard drinkende plaatselijke bevolking. Hun mannelijke kameraadschap zorgt ervoor dat binge-drinken een sociale gewoonte is; Grant kan bijna geen stap verzetten zonder te horen: “Wil je wat drinken, maat?” Als hij een glas bier afslaat, riskeert hij een paria te worden. Donald Pleasence’s arme stadsdokter legt uit dat terwijl zijn alcoholisme verbanning uit Sydney betekende, het “nauwelijks merkbaar” is in Bundanyabba. Daar is bier als water: als je het niet drinkt, zit je zwaar in de problemen.

Dit culmineert in een nachtmerrie-achtige scène waarin Grant, na een paar dagen drinken, zich bij een paar mannen voegt voor een kangoeroejacht. De jagers zijn praktisch overgoten met bier, en hun dronkenschap heeft een zinloze dorst naar bloed ontketend. Om de scène te filmen, huurde de crew echte jagers om de kangoeroe te schieten. Maar ze waren in het echt ook dronken, en de jacht ontaardde in iets als wat in de film te zien is: een baldadig, slordig bloedbad. Deze pure kracht van geweld, zo suggereert de film, is de ware prijs van al dat bier dat in de droge woestijn wordt gedronken. Wat gebeurt er met een maatschappij die op drank loopt? Er is nauwelijks een sober moment in Wake in Fright, simpelweg omdat de stad dat niet tolereert.

*

Ik raakte geïnteresseerd in acteren in dronken toestand toen ik mijn eigen korte film aan het opnemen was, A Man You Don’t Meet Every Day, over een alcoholist die één week heeft om een schuld af te lossen. Het creëren van een solide dronken optreden was een van de meer opwindende uitdagingen van het project. Ik spoorde zoveel mogelijk “dronken films” op om uit te zoeken wat zou kunnen werken. Uiteindelijk probeerden we een paar verschillende benaderingen, waaronder, voor één scène, het echt dronken voeren van de acteur (voor wat het waard is, dit was de moeilijkste scène om te filmen, maar de beste om naar te kijken). Gelukkig had ik een geweldige crew en hoofdrolspeler, wiens eigen expertise net zo waardevol bleek als al mijn onderzoek.

Natuurlijk zijn deze vijf stelregels arbitrair. Mijn lijst van grote dronken optredens is niet uitputtend, noch heeft hij gekeken naar vele waardige ingangen in de canon (deze omvatten Nil by Mouth, Withnail and I, Manchester by the Sea, The Shining, Harvey, Drunken Angel, Ironweed, en een willekeurig aantal van W.C. Fields films). De meeste van deze dronkaards zijn mannen, niet alleen omdat de cinema van oudsher meer belangstelling heeft voor mannen dan voor vrouwen, maar ook omdat de film mannen afschildert als dronkaards (d.w.z. gekweld, briljant, destructief, onevenwichtig), en vrouwen als hun geërgerde maar ondersteunende verzorgers. Deze trope is er slechts één die door de filmdronkaards van de toekomst aan diggelen zal worden geslagen.

Dronken spelen is moeilijk, niet in de laatste plaats omdat het voor iedereen alles kan zijn: liefdevol, tragisch, grappig, destructief, dodelijk, pijnlijk, opbeurend, droevig. Dit is ook waarom het zo krachtig is. Een van ’s werelds meest verslavende drugs is ook een van de populairste, dus het is geen verrassing dat het in het middelpunt staat van het drama dat we voor onszelf creëren. Voor schrijvers, acteurs en filmmakers biedt drank in een verhaal een heel doolhof van manieren om onder onze huid te kruipen en uit te zoeken wie we precies zijn. Het blaast emoties op en stuurt personages in een spiraal naar nieuwe richtingen zonder dat al die complicerende nuchterheid hen in de weg zit. Het verhoogt de inzet, vermindert vooruitzichten, duwt pijn en plezier tot het uiterste, en laat personages hun liefde of haat voor elkaar versterken. Kortom, het bevat alle rotzooi van het leven.