ISLAMISCHE ARCHITECTUUR

De grote steden van de islamitische wereld vormen een keten die zich uitstrekt van Noord-India tot de Andalusische streek in het moderne Spanje, met onderweg Marrakech, Cairo, Damascus en Bagdad. Deze plaatsen zijn gebouwd langs handelsroutes, sommige al vóór de komst van de Islam, andere als gevolg van de verovering van nieuwe gebieden. Hun oorspronkelijke doel, hoofdzakelijk in het binnenland, was het bieden van een plaats voor uitwisseling en rust voor kooplieden die over de grote handelsroutes van Noord-Afrika en het Midden-Oosten trokken. Naarmate deze steden zich ontwikkelden, groeiden zij uit tot toonaangevende centra van onderwijs, zowel voor geleerden als voor ambachtslieden.

Toen kooplieden en studenten zich tussen de steden verplaatsten, verspreidden zij niet alleen hun kennis van wetenschap en religie, maar ook een begrip van architectuur. Hieruit ontwikkelde zich een bepaalde vormentaal die islamitische plaatsen over de hele keten samenbracht en identificeerde. Deze islamitische architectonische elementen zijn het duidelijkst te zien in de vorm van moskeeën, met hun kenmerkende vormen van binnenplaatsen, minaretten en koepels, maar worden ook op grotere schaal in de steden weerspiegeld. Naast deze architectonische taal onthult nadere inspectie individuele accenten, waar elke regio en stad zijn eigen stijl ontwikkelde, gebruikmakend van verschillende bouwmaterialen en decoratie om uitdrukking te geven aan zijn identiteit en cultuur. Enkele van de meest in het oog springende voorbeelden hiervan zijn de moskee van Djenne in Mali en het paleis van Al-Hambra in Granada, Spanje.

De elementen van de gebouwen en steden werden niet alleen ontworpen om hun grote schoonheid, maar hielden in zich ook een fysieke uitdrukking van het islamitische leven en spiritualisme. De steden waren niet eenvoudigweg een verzameling gebouwen, verspreid over een openbaar gebied, maar waren een collectief van gebouwen en tuinen. Wie er doorheen liep, kon een stroom ervaren tussen grote open ruimten, gebouwd om collectieve bijeenkomsten te herbergen, en kleinere, intiemere ruimten op de markt of in binnenplaatsen. De moskee zelf zou worden geflankeerd door minaretten, grote hoge torens die zowel het territorium van het gebouw markeren als omhoog reiken en de horizontale vlakke aarde met de hemel verbinden. Het hoogtepunt van deze ruimtestroom zou de gebedshal van de moskee zijn, een plaats waar de aarde, met haar vier muren en vier seizoenen, de hemel ontmoet, een universele cirkel die tot in de hemel reikt.

ISFAHAN

Een van de opmerkelijkste islamitische steden is Isfahan (ook Esfahan of Hispahan genoemd), tegenwoordig de op twee na grootste stad van Iran. Tegen een achtergrond van met sneeuw bedekte bergen, wordt de stad bevolkt door zowel islamitische als pre-islamitische gebouwen. Hoewel de stad al sinds de prehistorie in een of andere vorm bestaat, werd pas in het tijdperk van Sjah Abbas I, aan het eind van de zestiende eeuw, veel van wat er nu nog staat in de stad gebouwd. Het was Sjah Abbas die besloot van Isfahan de hoofdstad van zijn Safavid dynastie te maken en een adembenemende stad van parken, bibliotheken en moskeeën te bouwen, opmerkelijk in hun omvang en in de schoonheid van hun versieringen. In die tijd had Isfahan een bevolking van ongeveer 600.000 mensen met een verbazingwekkend aantal gebouwen: 160 moskeeën, 48 religieuze scholen, 1.800 winkels en meer dan 270 openbare badhuizen. Het was zo’n smeltkroes van reizigers en culturen geworden dat het ook wel “Nesf-e-Jahan” werd genoemd, wat in het Perzisch “de halve wereld” betekent.

De gebouwen van Isfahan tonen enkele van de bijzondere artistieke kenmerken die zich in de Perzische regio ontwikkelden. De poorten van de moskeeën, of ‘eivans’, zijn massief van schaal en versierd met levendig gekleurd tegelwerk. Op praktisch niveau beschermden deze mozaïeken de bakstenen eronder, maar ook tilden zij de gebouwen op met felle kleuren en ingewikkelde geometrische ontwerpen. Het niveau van de ambachtslieden was zo hoog dat zij in staat waren alle kleine nissen, holle bogen en koepels van de gebouwen te bedekken met minutieus gedetailleerde en complexe patronen. Op sommige hiervan was ook kalligrafie te zien, die in tegelwerk van het blad naar de muur werd vertaald. Deze kalligrafie verhoogde de schoonheid van de gebouwen nog meer door ze te voorzien van het woord van God. Veel van de ambachtslieden die deze gebouwen en hun versieringen maakten, zouden zijn beïnvloed door het soefisme, een spirituele verkenning van de Islam. Deze architectuur was niet alleen een oefening in het bouwen van steden, maar ook een poging om zielen te openen voor het wonder van het goddelijke door de meest buitengewone schaal en schoonheid van de ruimtes die zij creëerden.

Isfahan kreeg in 1979 de werelderfgoedstatus van UNESCO, zowel vanwege de architectonische betekenis als vanwege het tastbare verband tussen het ontwerp en het islamitische geloof en de gebruiken.

A. Hourani A History of the Arab Peoples. Londen: Faber and Faber 1991

D.B. Carruthers ‘Architecture Is Space: The Space-Positive Tradition,’ Journal of Architectural Education. 1986, 39 (3):17-23

‘The Alchemy of the Mosque’, Isfahan

‘Isfahan Is Half The World,’ Saudi Aramco World. 1962, 13(1)

‘De alchemie van de moskee’, Isfahan

UNESCO Werelderfgoed, Meidan Emam, Isfahan