Stereotactische lichaamsradiotherapie of radiotherapie (SBRT) en stereotactische ablatieve bestralingstherapie of radiotherapie (SABR) beschrijven beide een geavanceerde vorm van bestralingstherapie die wordt gebruikt om veel verschillende soorten kanker te behandelen. De twee termen zijn onderling verwisselbaar. Het wordt gebruikt voor de behandeling van zowel primaire kanker (waar de kanker is begonnen, zoals de long of de prostaat), als van kanker die is uitgezaaid (secundaire kankers of metastasen). Secundaire kankers die met SBRT worden behandeld, zijn onder meer kankers in het bot, de long of de lever.

Deze techniek verschilt van andere uitwendige bestralingstherapieën omdat er hogere stralingsdoses aan de kanker worden toegediend. Dit is de reden waarom het woord “ablatief” deel uitmaakt van de naam die soms aan dit type behandeling wordt gegeven. Deze hogere doses worden aan de patiënt toegediend door middel van röntgenstralen die van buiten het lichaam worden gericht (zie externe stralingstherapie) en in een klein aantal behandelingen (ook wel fracties genoemd). Gewoonlijk worden één tot vijf behandelingen over een periode van enkele dagen toegepast. De toedieningstechniek is uiterst nauwkeurig, waarnaar de term “stereotactisch” verwijst. In Australië zijn verschillende technologieën beschikbaar die voor deze techniek kunnen worden gebruikt, waaronder Linac, Cyberknife, Tomotherapie en Gammaknife.

De mogelijkheid om SBRT toe te passen is mogelijk gemaakt door verschillende technologische vorderingen, waaronder het comfortabel zeer stil houden van de patiënt tijdens de behandeling, het volgen van de beweging van de tumor, betere identificatie van de tumor en preciezere en nauwkeurigere toediening van de bestralingstherapie (zie IGRT). Aangezien dit type behandeling op de millimeter nauwkeurig moet zijn, zijn er ook aanzienlijk verbeterde methoden nodig om ervoor te zorgen dat de bestraling wordt gericht op een klein kankergebied binnen de patiënt. Dit betekent dat er gewoonlijk patiënt-specifieke of op maat gemaakte immobilisatieapparatuur moet worden gemaakt als onderdeel van de voorbereiding van de behandeling. Immobilisatie-instrumenten zijn apparaten die ervoor zorgen dat de patiënt het lichaamsdeel dat tijdens de bestralingstherapie wordt bestraald, niet kan bewegen. Hiertoe behoren hoofd- en nekmaskers en vacuümkussens of wiegen.

Met moderne bestralingstherapie is het nu mogelijk om op het moment van de behandeling een scan te maken met een mini-CT-scanner om de nauwkeurigheid van de behandeling te waarborgen. Wanneer de bestraling op het doel (tumor of kanker) wordt toegediend, is de dosis op deze plaats hoog, maar neemt buiten het doel snel af. Dit betekent dat er een laag risico is op beschadiging van aangrenzende normale gezonde weefsels of organen. Vaak wordt de straling beperkt of aangepast aan de beweging van de kanker (bijvoorbeeld in de long als de patiënt ademt) om ervoor te zorgen dat de kanker niet wordt gemist en het omliggende weefsel (in dit geval de long) niet te veel straling krijgt.

In veel situaties waarin SBRT wordt aanbevolen of nu als een behandelingsoptie wordt beschouwd, is dit als alternatief voor een operatie voor de verwijdering van kleine tot middelgrote kankers. Hierdoor worden de noodzaak van een narcose en de risico’s van een operatie vermeden, vooral voor patiënten die bejaard of zwak zijn of andere gezondheidsproblemen hebben die een operatie riskant of onmogelijk zouden kunnen maken. Op sommige kankerplekken, bijvoorbeeld in het bot, is een operatie niet mogelijk of uiterst moeilijk. Daarom wordt SBRT soms een ‘minimaal invasieve’ kankerbehandelingstechniek genoemd. Dit speciale type bestralingstherapie komt steeds vaker voor en is steeds beter beschikbaar naarmate het bewijs voor het gebruik ervan blijft groeien.

Specifieke voorbeelden van SBRT/SABR

Specifieke voorbeelden van SBRT/SABR zijn onder meer:

Long SBRT/SABR is een gevestigde behandelingsoptie voor niet-kleincellige longkanker in een vroeg stadium en voor patiënten met één of enkele longmetastasen (secundairen). Het is bekend dat zeer hoge stralingsdoses nodig zijn om niet-kleincellige longkanker onder controle te krijgen. De doses met deze techniek zijn veel hoger dan met conventionele bestralingstherapietechnieken in het verleden werden bereikt. Long-SBRT werd aanvankelijk gebruikt voor perifere longtumoren (naar de longranden toe), maar wordt nu ook gebruikt voor meer centrale tumoren (tumoren naar het midden van de longen toe en dieper in de longen). De beweging van de ademhaling van de patiënt kan worden aangepast, zodat zeer hoge en gerichte stralingsdoses kunnen worden gegeven. In verschillende klinische studies is de kans om de kanker in de long met deze techniek onder controle te krijgen tot 98% beter dan met oudere technieken. Long-SBRT kan ook een behandelingsoptie zijn voor patiënten met een kleine hoeveelheid uitgezaaide longziekte (secundaire tumoren van andere kankers die naar de long zijn uitgezaaid).

Bot/wervelkolom SBRT/SABR wordt voornamelijk gebruikt voor uitgezaaide ziekte (secundaire kankers) in de wervelkolom. Het doel is de symptomen, zoals pijn, en de levenskwaliteit te verbeteren door de kanker in de wervelkolom op de langere termijn onder controle te krijgen. SBRT voor de wervelkolom en andere botten zorgt voor een betere beheersing van de tumor in dat bot en maakt ook herbehandeling mogelijk (wanneer een patiënt eerder een meer conventionele bestraling heeft ondergaan). Aangezien het ruggenmerg vaak vlak naast het te behandelen gebied ligt, worden zeer strikte en nauwkeurige toedieningsmaatregelen gebruikt (zie boven wat betreft immobilisatie en beeldvorming) om ervoor te zorgen dat deze behandeling veilig blijft.

Liver SBRT/SABR: Er is toenemende ervaring met het gebruik van SBRT voor de behandeling van leverkanker. Dit geldt zowel voor primaire leverkanker zoals hepatocellulair carcinoom als voor secundaire kanker (metastasen) in de lever. Dit laatste komt veel vaker voor omdat veel kankers uitzaaien naar de lever. De resultaten van SBRT voor zowel primaire als uitgezaaide leveraandoeningen zijn dat de lokale controle van de kanker vaak uitstekend is en dat in sommige gevallen patiënten die met deze techniek zijn behandeld, langdurig kunnen overleven. Door patiënten te kiezen die het meest geschikt zijn voor dit type behandeling en door de gezondere delen van de lever te sparen, kunnen ernstige bijwerkingen worden vermeden.

Prostaat SBRT/SABR: Er wordt ervaring opgedaan met de behandeling van gelokaliseerde prostaatkanker met SABR, gewoonlijk met 5-7 behandelingen, en met veelbelovende controle van de prostaatkanker. Dit is een optie als alternatief voor chirurgie en conventionele bestralingstherapie, hoewel moet worden benadrukt dat dit een recentere innovatie is.

Andere plaatsen: Hoewel de meeste ervaring met SBRT is opgedaan in de longen, de wervelkolom en de lever, zijn er een aantal andere plaatsen waar het kan worden gebruikt. SBRT voor secundaire (metastatische) afzettingen in weke delen kan worden gebruikt als alternatief voor andere lokale behandelingen zoals chirurgie, of voor meer conventionele doses bestralingstherapie. SBRT is ook gebruikt bij de behandeling van primaire nierkanker bij patiënten die niet kunnen worden geopereerd en ook voor secundaire afzettingen in bijniertumoren, met vroeg succes.

Een MRI-afbeelding toont een bestralingsplan voor de behandeling van een metastase (secundaire kanker) in een ruggenwervel (wervelkolombeen). De hoge stralingsdosis die door de groene lijn wordt weergegeven, omgeeft het te behandelen kankerbot, dat rood gearceerd is weergegeven. Het ruggenmerg, dat gevoelig is voor straling, wordt gespaard van teveel straling omdat de hoge dosis eromheen wordt gewikkeld.

Een CT-scan die tijdens de bestraling wordt gemaakt, wordt gebruikt om er zeker van te zijn dat de SBRT-behandeling van een longkanker elke dag precies op hetzelfde punt wordt uitgevoerd en dat dit tijdens de gehele behandeling zo blijft.