Er zijn geen echte overwinnaars in oorlogen omdat alle betrokken partijen de gevolgen moeten dragen met vaak grote aantallen slachtoffers aan beide kanten. In plaats van de gevolgen van een oorlog en het einde ervan te behandelen, zal deze tekst kijken naar de directe gevolgen ervan voor mensen, politiek, economie en milieu.

Slachtoffers van oorlog

De Eerste Wereldoorlog (1914-1918) kostte 17 tot 20 miljoen mensen het leven. Het aantal slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog (1939-1945) wordt geschat op 50 tot 56 miljoen (sommige bronnen spreken zelfs van 80 miljoen). Zelfs als het einde van de Tweede Wereldoorlog een einde maakt aan het doden van een dergelijke omvang, en geen enkele andere oorlog sindsdien tot zoveel vernietiging heeft geleid, zijn er sinds het einde van de Koude Oorlog tussen 1989 en 2010 nog steeds ongeveer 800.000 mensen omgekomen in gewelddadige conflicten (UCDP Battle-Related Deaths Dataset v.5-2010).

Het werkelijke aantal slachtoffers van een oorlog kan alleen worden geschat. Het hangt er bijvoorbeeld van af of “slachtoffers” alleen worden gedefinieerd als degenen die zijn gestorven als direct gevolg van gewapend geweld. Dit zou betekenen dat degenen die tijdens een oorlog zijn omgekomen door blootstelling, epidemieën of als gevolg van (seksueel) geweld en honger, buiten beschouwing worden gelaten. Het houdt ook geen rekening met hen die jaren later zijn gestorven aan wonden of ziekten die zij in de oorlog hebben opgelopen – zoals de stralingsslachtoffers van Hiroshima en Nagasaki.

Een blik op de gevolgen van de Amerikaanse interventie in Vietnam en Cambodja (1965-1975) geeft een duidelijker beeld van dit probleem. Het aantal doden in de Vietnam-oorlog wordt geschat op drie miljoen. Sinds het einde van de oorlog beweert de Vietnamese regering dat meer dan 42.000 mensen zijn omgekomen door dodelijke ongevallen veroorzaakt door oude munitie. In de oorlog tegen de Noord-Vietnamese troepen gebruikten de Amerikaanse strijdkrachten 15 miljoen ton bommen en explosieven waarvan 800.000 ton nog steeds 20% van het land vervuilen. Een soortgelijk scenario bestaat in Cambodja. Volgens UNICEF liggen er nog steeds tussen de vier en zes miljoen landmijnen op de loer bij paden, op velden en in de buurt van scholen of waterputten in de dorpen. Het is vooral de burgerbevolking die eronder lijdt – elk derde slachtoffer van landmijnen is een kind. Volgens de Landmine Monitor 2009 zijn tussen 1979 en eind 2009 ten minste 19.505 mensen gedood en 44.024 gewond geraakt.

“De oorlog zal nooit voorbij zijn, nooit, zolang ergens een wond die hij heeft toegebracht nog bloedt,” karakteriseerde Heinrich Böll, Duits Nobelprijswinnaar voor literatuur, de langetermijneffecten van oorlogen. Oorlogsgewonden – of het nu soldaten of burgers zijn – lijden vaak nog tientallen jaren aan hun lichamelijke verwondingen. Vaak moeten ze leren leven met verminkingen, zijn ze blind of doof geworden.

De psychologische effecten hebben ook een impact op het dagelijks leven van de overlevenden. Angst en onzekerheid als gevolg van de dagelijkse oorlogservaringen – als daders of als slachtoffers – laten sporen na. Late symptomen kunnen posttraumatische stressstoornis, depressie en angst zijn. Deze gevolgen treffen zowel burgers als soldaten.

Een ander gevolg van oorlog is de transformatie van nationale burgers in vluchtelingen. Volgens de Verenigde Naties zijn er op het moment van schrijven wereldwijd 15 miljoen vluchtelingen die hun huis hebben moeten verlaten wegens conflicten of vervolging. Driekwart van hen leeft in ontwikkelingslanden. De oorlog heeft hun huis en hun bestaansmiddelen weggenomen, vaak voor lange tijd. Honger, ondervoeding, ziekten en kwalen vormen een directe bedreiging voor de vluchtelingen en hun kinderen. De situatie van de vluchtelingen wordt nog moeilijker wanneer de internationale aandacht en steun afnemen terwijl er nog steeds geen einde komt aan hun juridische, economische en sociale uitzichtloze situatie en er geen duurzame oplossing in zicht is. Met name wanneer vluchtelingen in grotere “kampen” moeten leven, ontstaan er verschillende veiligheidsrisico’s, zowel voor de vluchtelingen als voor hun omgeving, die tot nieuwe gewelddadige conflicten kunnen leiden.

Politiek en economie

Het meest verstrekkende politieke effect van een oorlog is het feit dat deze staat en gemeenschap kan vernietigen. Tijdens een oorlog worden de vrijheden van de burgers ingeperkt. Onder een noodtoestand of staat van beleg worden de vrijheid van meningsuiting en de keuzevrijheid, alsmede de activiteiten van politieke en andere maatschappelijke groeperingen, vaak aanzienlijk beperkt. Zowel intern als extern worden beelden van de vijand gecreëerd. Er groeit wantrouwen tussen burgers met verschillende opvattingen, terwijl de betrekkingen met tegengestelde of “vijandige” staten voor jaren worden vernietigd en vergiftigd.

“Deze bewapende wereld geeft niet alleen geld uit. Zij besteedt het zweet van haar arbeiders, de genialiteit van haar wetenschappers, de hoop van haar kinderen,” klaagde Dwight D. Eisenhower, 34ste President van de Verenigde Staten en opperbevelhebber van de geallieerde strijdkrachten tijdens de Tweede Wereldoorlog. Volgens de internationaal gerenommeerde NGO’s Oxfam International, Saferworld, en International Action Network on Small Arms (IANSA) behoren de volgende zaken ook tot de kosten van oorlog:

• Verhoogde militaire uitgaven die andere sectoren van de economie ontberen;
• Vernietiging van bestaansmiddelen en infrastructuur (bijv. watervoorziening en transportsysteem);
• Beperking van economische activiteiten door onzekerheid, beperkte mobiliteit en de allocatie van civiele arbeidskrachten aan het leger alsmede kapitaalvlucht.
• Macro-economische effecten zoals inflatie, beperkingen ten aanzien van besparingen, investeringen en export alsmede toename van schulden.
• Verlies van ontwikkelingshulp;
• Overheveling van activa naar de illegale economie.

De verovering van vreemde gebieden en de gedwongen herverdeling van land, produktiemiddelen en arbeid die daarmee gepaard gaat, hebben ook economische gevolgen.

Milieu

In 2001 hebben de Verenigde Naties 6 november van elk jaar uitgeroepen tot de “Internationale Dag ter voorkoming van uitbuiting van het milieu in oorlog en gewapende conflicten”. De toenmalige secretaris-generaal van de VN, Kofi Annan, wilde mensen bewust maken van de verwoestende ecologische en langetermijneffecten van oorlogen op het milieu, die net zo schadelijk zijn voor de mensheid als direct geweld. Schade veroorzaakt door olie, chemicaliën, landmijnen of niet-ontplofte munitie duurt vaak lang voordat deze is hersteld; de vervuiling van water, lucht en bodem bedreigt de bestaansmiddelen van veel mensen en zorgt ervoor dat hele bevolkingsgroepen op de vlucht slaan.

Ook nieuwe technologieën, zoals munitie met verarmd uranium, bedreigen het milieu. De kleinste hoeveelheden radioactief uranium kunnen kanker veroorzaken of schade toebrengen aan nieren en andere organen. Dit brengt ons bij een tweede aspect van de effecten van oorlog op het milieu. Naast “onmiddellijke” neveneffecten worden natuurlijke hulpbronnen soms om tactische redenen vernietigd. Bekende voorbeelden zijn het bombarderen van olieproductiefaciliteiten in de Golfoorlogen om de economie schade toe te brengen, het opzettelijk ontginnen van weilanden om de vijand van zijn basisvoedselvoorraad te beroven of het gebruik van chemische strijdmiddelen zoals Agent Orange dat door de Verenigde Staten in de Vietnamoorlog werd gebruikt als ontbladeringsmiddel en om gewassen te vernietigen. “Soms worden natuurlijke hulpbronnen opzettelijk vernietigd als tactiek. Maar vaker wel dan niet is het milieu gewoon het zoveelste onschuldige slachtoffer dat in het kruisvuur terechtkomt. De armen lijden, zoals gewoonlijk, onevenredig, omdat zij het meest afhankelijk zijn van het milieu, niet alleen voor voedsel maar ook voor medicijnen, levensonderhoud en materialen voor schuilplaatsen en huizen”, waarschuwde Kofi Annan voor de milieu-effecten van oorlog.

Bronnen en verdere informatie:

• Institut für Friedenspädagogik Tübingen e.V. (Duits)
• Landmine and Cluster Munition Monitor
• Oxfam – Africa’s Missing Billions: International arms flows and the cost of conflict
• Universität Gießen – Folgen von Krieg (Duits)
• UNRIC (Vereinte Nationen: Regionales Informationszentrum der UNO)
• Uppsala University Department of Peace and Conflict Research